Azərbaycan Mərkəzi Bankı (AMB) banklar üçün heç bir tənzimləmə tələbini təsdiqləməyib və bu məhdudiyyətlərə bankların öz daxili tələbləri səbəb ola bilər. Bu barədə Mərkəzi Bankın sədri Elman Rüstəmov banklarda valyuta mübadiləsi haqqında suala cavab verərəkən açıqlama verib.
Uzun müddətdir ölkədəki bütün banklarda yalnız günün birinci yarısında məhdud valyuta əməliyyatları keçirilir. Bundan əlavə, 20 min manat ekvivalenti həcmində xarici valyuta alışına illik limit (kimin tərəfindən təyin edildiyi bəlli deyil) var.
AMB baş verənlərlə əlaqəsinin olduğunu inkar edir. Bəs, həqiqətən nə baş verir, banklara kim və niyə yazılmayan qaydaları diktə edir? AYNA-nın suallarını “Azərbaycan Bank Qanunu” kitabının müəllifi, bank və maliyyə mütəxəssis, hüquqşünas Əkrəm Həsənov cavablandırıb.
– Valyuta alışına dair qəribə məhdudiyyətlər banklarda keçən ildən etibarən tətbiq olunur. Niyə bu problem indi aktuallaşıb?
– Keçən il insanlar hələ bir şəkildə buna dözdülər, amma yeni ildən bəri valyuta alışı üçün kiminsə tərəfindən müəyyən edilmiş limitin yenilənmədiyi məlum oldu. Banklarda vətəndaşlara limit həddi keçdikləri və valyuta ala bilməyəcəkləri deyilir. Son mətbuat konfransı zamanı baş verənlərlə bağlı şərh istəniləndə, Elman Rüstəmov sorğunu AMB-nin baş direktoru Toğrul Əliyevə yönləndirsə də, sonuncu çox qeyri-müəyyən cavab verdi. Onun sözlərinə görə, Mərkəzi Bank belə bir məhdudiyyət tətbiq etməyib. Yeri gəlmişkən, mən hər zaman demişəm ki, qanunvericilikdə bu cür bir şey yoxdur – bu məsələ ilə bağlı heç bir qanunvericilik aktı və ya Mərkəzi Bankın özünün bir normativ aktı yoxdur. Əliyev bankların təkmilləşdiyini, “qara bazar”la, çirkli pulların yuyulması ilə mübarizə aparıldığını dedi. Bildirdi ki, banklar bu cür məhdudiyyətlərin tətbiqinə əl atıb və hər zaman belə olub.
İnsanlar banklara gedəndə və haqlı olaraq qəzəbləndikdə, onlara orada deyirlər: “Bizlik deyil, bizə belə əmr verilib”. Və sual yaranır: kimə inanmaq olar? Buna görə də bu barədə məntiqi və deduktiv olaraq fərziyyə edək. Deyək ki, rəsmi mövqeyə inanırıq. Bir hüquqşünas olaraq ona inanmaq məcburiyyətindəyəm, çünki bu məsələ ilə bağlı heç bir qanunvericilik aktı yoxdur, yəni heç bir qanuni məhdudiyyət mövcud deyil. Buna görə deyək ki, banklar bunu özləri edir. Yəni, ölkənin bütün 26 bankı qəfildən və eyni anda eyni məhdudiyyətləri tətbiq etməyə başladı, eyni limit qoydu – 20.000 AZN. Bəs niyə bankdan asılı olaraq limit çox və az deyil? Niyə bu addımdan çəkinən banklar yoxdur? Bütün bankların bir anda eyni məhdudiyyətlər tətbiq etməyə başlaması qəribə deyilmi? Ancaq bank digər məsələlər arasında, gəlir əldə etməyə çalışan bir kommersiya təşkilatıdır. Niyə özlərini məhdudlaşdırmalıdırlar?
Xarici valyuta əməliyyatları risk olmadan çox yaxşı pul gətirir. Niyə bir bank bundan imtina edir? Yəni, yalnız nahara qədər valyuta əməliyyatlarından gəlir əldə edəcəyəm, sonra isə pəhrizdəyəm? Heç bir bankir düşünmür ki, qoy, müştəri mənim yanıma günortadan sonra gəlsin, o zaman gəlirim də çox olar? Xeyr, hər kəs bu qaydaya ciddi əməl edir. Və sonra istisnasız bütün banklar limit tətbiq edir. Bankın buna ehtiyacı nədir? Ümumiyyətlə, maliyyə qurumu gəlir əldə etməyə çalışır. Bəli, müştəri şübhəli görünsə, çirkli pulların yuyulması və terrorizmin maliyyələşdirilməsinə qarşı qanunvericilik mövcuddur. Bank şübhəli halları Maliyyə Monitorinqi Xidmətinə bildirməli və müştərinin pulu haradan aldığını və kim olduğunu – cinayətkar, rüşvətxor, terrorçu olduğunu artıq onlar öyrənməlidirlər.
– Bəs, niyə banklarda, deyək ki, əmanətçilərə qarşı belə suallar yaranmır? Axı bir müştəri gəlib 50 min dollar əmanət qoysa, bank bu pulun haradan gəldiyini soruşmayacaq…
– Nədənsə banklar bir anda gəlirlərindən könüllü imtina etmək qərarına gəldikləri üçün bir müddətdir onlarda belə bir allergiya başladı. Ancaq Karl Marksın əsərlərindən də bilirik ki, kapital mənfəət əldə etmək üçün can atır, dövlət məhdudlaşdırmırsa, bunun üçün hər hansı bir cinayətə əl atacaq. Bu vəziyyətdə, gün ərzində valyuta əməliyyatları həyata keçirmək üçün heç kimin narahat olmadığı ortaya çıxır. Əvvəllər banklar, hətta həftəsonları və gecəyarısı belə, valyuta satışı ilə məşğul olurdu, bəzi filiallar məhdudiyyətsiz valyuta əməliyyatları həyata keçirirdi. İndi isə birdən hamısı imtina etməyə başladı. Yaxşı, ağlı başında olan bir adam bankların bunu özləri etdiyinə necə inanır?!
Sual yaranır: bank müştərinin başqa bir maliyyə strukturunda pul dəyişdiyini necə görür? İl ərzində nə qədər mübadilə etdi? Ancaq banklar bunu görə bilər. Müştəri gəlir və orada başqa banklarda nə qədər valyuta aldığı deyilir. Rəsmi mövqeyə inanırsınızsa, məlum olur ki, banklar hər bir müştəri barədə bir-birini məlumatlandırdığı bir növ elektron sistem barədə razılığa gəlib. Ancaq bu, bank sirrinin pozulmasıdır. Məsələn, bir borcalan kredit almaq üçün gedirsə, bank onun kredit tarixcəsini almaq üçün Kredit Bürosuna müraciət edir. Bunun üçün müştəridən yazılı razılıq alınır – belə olmadan heç bir bank bank sirrini pozaraq, Kredit Bürosuna müraciət edə bilməz – bu, qanunvericiliyimizin tələbidir. Banklar valyuta əməliyyatları üçün belə bir razılıq almır, amma nədənsə müştərinin digər banklardakı bütün əməliyyatlarını görürlər.
Kredit Bürosu dövlət tərəfindən yaradıldı və indi bizə bankların özləri müştərilər haqqında məlumatları bir-birilərinə ötürdükləri bir sistem yaratdıqlarına inanmaq təklif olunur. Üstəlik, bunu bank sirrini pozaraq qanunsuz edirlər. Yeri gəlmişkən, bu halda bank sirri banklar tərəfindən deyil, bəzi dövlət strukturları tərəfindən edilsə belə, pozulacaq – söhbətin hansı strukturdan getdiyini bilmirəm, çünki Mərkəzi Bank bununla heç bir əlaqəsi olmadığını deyir. Anam mənə uşaqlıqdan əksi sübut olunana qədər insanlara etibar etməyi öyrətdi. Mən inanıram. Buna görə deyirəm – kimsə ölkənin bütün vətəndaşlarının valyuta əməliyyatları barədə məlumatların toplandığı belə bir sistem yaradıb! Və bu, bank sirrinin pozulması ilə edilir, çünki müştərilər “qonşu dükandakı həmkarlarına” valyuta əməliyyatları barədə məlumat vermək üçün banka razılıq vermirlər. Bəli, bu cür məlumatlar dövlət qurumlarına təqdim edilə bilər, ancaq oradan banklara gedə bilməz. Yuxarıda deyilənlərin hamısı əsasında bankların bir dövlət qurumunun bir növ səssiz göstərişlərinə əməl etməsi barədə məntiqi bir nəticə çıxır.
– Bu, nəyə lazımdır? Axı belə addımlar əhali arasında çaxnaşmaya, devalvasiya gözləntilərinə səbəb olur. Bunlar nə dərəcədə məqsədəuyğundur?
– Bəlkə də, bu şəkildə valyuta satışlarını sıxmağa çalışırlar. Belə bir hədəfin olacağını etiraf edirəm. Ancaq bu gün manatın devalvasiya təhlükəsi yoxdur, çünki makroiqtisadi göstəricilərimiz normal olduğundan neftin qiyməti artır. Başqa sözlə, bu hədəf əsas deyil. Dövlət büdcəsinə vergi ödəmələrini artırmaq üçün başqa bir məqama da baxıla bilər. Vergi orqanları insanlara bildiriş göndərir, deyirlər ki, bu qədər valyuta aldın – bu, sənin gəlirindir və indi vergi ödə. Ancaq bu, tamamilə cəfəngiyyatdır. Başa düşmürəm, kim belə “parlaq” bir fikir ortaya qoya bilər?!
Vətəndaş qazandığı, bağışlanılan – fərq etməz hansı pulla valyuta alır. Bu, vergilərin çoxdan ödənildiyi əməkhaqqı ola bilər. Ancaq vətəndaşların pulu haradan adlığı bilinmir. Heç məmurlar ilə əlaqəli olsa belə, gəlir bəyannaməsinə dair qanunvericiliyimiz yoxdur. Bəs niyə bu vəziyyətdə bank depozitindən vergi almırlar? Niyə əmlak, maşın və s. alarkən pulun haradan gəldiyini soruşmurlar? Və yalnız valyuta alarkən məlum olur ki, bu, gəlirdir. Bütün bunlar oyun və qanunsuzluqdur. Başqa bir izah da mümkündür – vergi orqanlarında kimsə bundan da vergi almaq üçün “parlaq” bir fikir ortaya qoydu. Mən “Çippolino” nağılını xatırlayıram – havadan vergi almaq… Bütün bunlar tamamilə absurddur, amma yaşadığımız reallıqdır.
– Versiyalardan birini, prinsipcə, Mərkəzi Bankın Baş direktoru Toğrul Əliyev də irəli sürdü…
– O, bu tədbirlərin “qara bazar” və çirkli pulların yuyulmasına qarşı tətbiq olunduğunu söylədi. Sözügedən problem mövcuddur, bəlkə də dövlət səviyyəsində müzakirə edilib və o zaman bəzi “dahilər” bu şəkildə hərəkət etmək üçün bir fikir irəli sürdülər. Amma bu, artıq onsuz da elan olunmuş hədəfə çatmaq üçün bu şəkildə qanunsuz hərəkət edən və bir çox problem yaradan insanların təhsili, ixtisası, peşəkarlığı səviyyəsindən asılıdır. Bu “dahilərə” görə, insanlarda devalvasiya çaxnaşması və gözləntiləri yaranır, sahibkarlarda, xarici investorlarda isə inamsızlıq.
İqtisadiyyat qanunlarla idarə olunmalıdır – açıq, şəffaf, hərtərəfli oyun qaydaları olmalıdır. Bir gün bəzi qeyri-rəsmi qərarlar bankların fəaliyyətini məhdudlaşdırdıqda və hamı, yeri gəlmişkən, bunun bir növ qeyri-rəsmi göstəriş olduğunu anladığında, investorlar şoka düşürlər! Qanunda yoxdur, amma kimsə nəsə deyib… Kim belə bir ölkənin iqtisadiyyatına investisiya qoyacaq, burada pul saxlayacaq? Oturduğumuz budağı baltalayırıq.
Buna görə bütün bunları icad edən “dahi” və “ağıllı”dır! Ölkəsinə kapital, sərmayə cəlb etmək baxımından çox “kömək etdi”. İqtisadiyyat və ticarət mühiti ilə bağlı mübahisələri bir kənara qoysaq, bu cür məhdudiyyətlərin tətbiq edilməsi fikri, hətta bəyan edilən hədəfə ziddir. Vətəndaşların qohumlarının, dostlarının və tanışlarının xidmətlərindən istifadə edərək, valyuta alması məntiqlidir. Və burada necə bilə bilərsən ki, kim və nə qədər alıb? Bunu, hətta vətəndaşlarımızın nə dərəcədə yaxşı yaşadıqlarını göstərən hesabtlara da salmaq olar. Təsəvvür edin, demək olar ki, bütün ölkə vətəndaşları bir ildə 20 min manat dəyərində valyuta alıb!
AMB-nin Baş direktorunun açıqlamasına qayıtsaq, məqsəd “qara bazar” və çirkli pulların yuyulması ilə mübarizədirsə, bunun üçün Maliyyə Monitorinqi Xidməti, qanunlar və beynəlxalq təcrübə mövcuddur. Bütün normal ölkələrdə olduğu kimi edin, mütəmadi olaraq böyük miqdarda valyuta əməliyyatları həyata keçirən şəxslərə nəzarət edin. Şəxsən məndə qeyri-müəyyən şübhələr var: ya valyuta məhdudiyyətləri ideyasının müəllifi müəyyən iş adamlarının əlinə oynamağa qərar verib, ya da bu ideya inellektdən uzaq olan bir şəxs tərəfindən irəli sürülüb. Buradan ümumi nəticə – inkişaf etmiş bir iqtisadiyyata, əlverişli bir biznes və investisiya mühitinə malik hüquqi bir dövləti bu cür yanaşmalarla necə qurmaq olar?