Gərginliyə səbəb olan qərar: Moldovada separatizm alovlandırılır – “Kaspi”nin
TƏHLİLİ + FOTO
Bizim WhatsApp kanalımıza buradan abunə ola bilərsiniz
Kişineunun qərbpərəst mövqeyi, NATO-ya və Avropa İttifaqına (Aİ) inteqrasiya
istiqamətində atdığı addımların intensivləşməsi Rusiyanı hərəkətə keçirib. İndi
də “qaqauz kartı” işə salınır. Ekspertlər vəziyyətin təhlükəli həddə doğru
inkişaf etdiyi qənaətindədir.
Postsovet məkanının ən narahat ölkələri sırasında olan Moldovada vəziyyət
gərginləşə bilər. Səbəb yenə separatizmdir. Dnestryanı bölgənin ardınca,
Qaqauzda da mərkəzdənqaçma meyilləri güclənib. Kişineunun qərbpərəst mövqeyi,
NATO-ya və Avropa İttifaqına inteqrasiya istiqamətində atdığı addımların
intensivləşməsi Rusiyanı sərt qərarlar qəbul etməyə sövq edir. Gərginlik o
həddə çatıb ki, ölkənin cənubundakı muxtariyyətdə deputatlar qurultay keçirmək
barədə qərar qəbul ediblər. Dnestryanı bölgədən nümunə götürən qaqauzlar bu
tədbiri keçirmək üçün bəhanə də tapıblar. İddia ediblər ki, Kişineudan artan
təzyiqlər praktiki olaraq region iqtisadiyyatını iflic edib. Qaqauzlar
bildiriblər ki, muxtar qurumun mərkəzi hakimiyyət tərəfindən “məhv edilməsinə”
qarşıdırlar. Onlar deyiblər ki, Rusiya və Türkiyə rəhbərliyinə müraciət edərək,
liderlərdən Qaqauzun xüsusi hüquqi statusu haqqında qanunun icrasının
təminatçısı olmağı istəyəcəklər.
“Kaspi”
qəzeti mövzu ilə bağlı məqalə dərc edib.
Gərginliyə səbəb olan qərar
Qeyd edək ki, inzibati mərkəzi Komrat şəhəri olan Qaqauzda 200 minə yaxın
qaqauz türkü yaşayır. Qaqauz coğrafi olaraq elə də böyük bir ərazi deyil, etnik
və linqvistik olaraq əhalinin 92 faizi türkdür. Qaqauzlar türk Oğuz boyuna aid
toplumdur. Xristianlığın pravoslav məzhəbinə etiqad edirlər. 1991-ci ildə Sovet
imperiyası dağıldıqdan sonra müstəqillik qazanan Moldova hökuməti 1994-cü ildə
qaqauzlara muxtariyyət verib. Muxtar vilayətdə üç rəsmi dil var – moldovan, rus
və qaqauz dilləri. Məktəblərdə dördüncü sinfin son rübünə kimi ana dilləri olan
qaqauz türkcəsində dərslər keçilir. Bu yaxınlarda Qaqauz parlamenti gərginliyə
səbəb olan qərar qəbul edib. Kişineu ilə dialoqun olmamasını əsas gətirərək
yerli parlamentlərarası təmas qrupunda işini dayandırıb. Deputat İvan Qaraca
deyib: “Qapıları bağlamırıq. Amma əgər bizə elə münasibət bəsləyirlərsə,
Kişineuya gedib alçalmağın nə mənası var? Biz ikinci dərəcəli insanlar deyilik”.
Moldova regionları sırasında ən kasıb bölgə
Qeyd edək ki, Qaqauz Avropada Rusiyanın ən böyük nüfuza malik olduğu
bölgələrdən biri hesab olunur. Moldovanın tərkibindən çıxmaq hüququna sahib
olan region ölkədə keçirilən səsvermələrdə daim rusiyayönlü siyasətçi və
partiyalara səs verir. Misal üçün, sabiq prezident İqor Dodon sözügedən türk
bölgəsindən 99 % səs ala bilib. Qaqauz həm də Moldova regionları arasında ən
kasıb bölgədir. Kremlə meyllilik qaqauzları hökumətin bir çox iqtisadi və
sosial layihələrindən, investisiya proqramlarından kənarda qoyub. Qaqauzlar
Moldovanın müstəqillikdən imtina edib Rumıniyaya birləşməsinə də qarşı çıxırlar.
Qurultay separatizmə dəstək verəcəkmi?
Baş tutacaq qurultaya gəldikdə, təşkilat komitəsinin üzvləri Qaqauz
muxtariyyətinin yaradıcılarını, ictimai xadimləri, deputatları (indiki və
keçmiş) Moldova Respublikasının öhdəliklərini yerinə yetirməsilə bağlı
müzakirələrə dəvət edirlər. Qurultayın təşəbbüskarlarından biri, “Qaqauz Xalki”
ictimai təşkilatının rəhbəri İvan Burqudji hesab edir ki, indiki şəraitdə
Qaqauz Prezidentlər Vladimir Putin və Rəcəb Tayyib Ərdoğana rəsmi müraciət
etməlidir.
Moldovanın keçmiş baş naziri İon Çiku bildirib ki, muxtariyyətin yerli büdcəsi
maliyyə təzyiqinə tab gətirməyəcək. Qaqauz bölgəsi sakinlərinin qəzəbinə və
etirazına səbəb olan da budur: “Vəziyyətdən çıxış yolu bütün ölkə ərazisində
ƏDV-nin toplanması və ödənilməsi üçün ümumi qayda tətbiq etməkdir”.
Bu arada, 2023-cü ilin aprelində xalq tərəfindən muxtariyyətin başqanı seçilən
Yevgeniya Qutsul Moldova hakimiyyəti tərəfindən tanınmadığı üçün hələ də tam
olaraq vəzifələrini yerinə yetirə bilmir. Moldova Prezidenti Mayya Sandu
bildirib ki, Qutsul rüsvay edilmiş siyasətçi İlan Şorun rəhbərlik etdiyi
cinayətkar dəstənin üzvüdür. Prezidentin sözləri ötən gün Avropa İttifaqının
Kişineudakı missiyasının rəhbəri Yanis Mazeiks tərəfindən də təkrarlanıb.
Jurnalistlərin Qərb ölkələrinin səfirlərinin niyə başqanla görüşməməsi ilə
bağlı sualını cavablandıran Mazeiks deyib: “Cinayətkarla əlaqəsi olan başqanla
dialoq aparmaq mümkün deyil”.
Yeri gəlmişkən, Dnestryanı bölgədə də proseslər yeni mərhələyə adlayıb.
Separatçıların “parlamenti” Rusiyaya onları “xilas etmək” üçün müraciət
ünvanlayıb.
Referendum olacaqmı?
Moldovanın 2030-cu ildən daha tez Avropa İttifaqına üzv olması üçün referendum
keçirilməsinin zəruriliyindən danışılır. Parlamentin spikeri İqor Qrosu deyib
ki, bu il referendumun keçirilməsi və danışıqlar prosesinə tam sürətlə başlamaq
çox vacibdir: “Hesab edirəm ki, bizim Aİ-yə qoşulma anını daha da
yaxınlaşdırmaq üçün mümkün olan hər şeyi etmək imkanımız və öhdəliyimiz var.
Mən ukraynalı həmkarlarımda da eyni ruhu və yanaşmanı hiss edirəm”.
Türkiyə də regionda güclənməyə çalışır
Yeri gəlmişkən, Türkiyə də Moldovada, xüsusən də Qaqauzda mövqelərini
gücləndirməyə çalışır. Məsələn, Türkiyə Beynəlxalq Ticarət və Əməkdaşlıq
Şurasının prezidenti Əziz Şahin deyib ki, Qaqauza 2 milyard dollar həcmində
sərmayə qoymağa hazırdırlar.
2016-cı ildə Türkiyə və Moldova arasında sərbəst ticarətin aparılmasına dair
razılaşma Qaqauzda da yeni imkanlara yol açıb. Son 8 ildə buradan Türkiyəyə
ixrac dörd dəfə artıb. Bölgədə Türkiyə sərmayəli 100-dən artıq şirkət rəsmi
qeydiyyatdadır. Tək 2020-ci ildə Türkiyədən Qaqauza 40 milyon dollara yaxın
idxal gerçəkləşdirilib. Hələ 2018-ci ildə Prezident R.T.Ərdoğan işgüzar səfər
çərçivəsində Moldovada olarkən Qaqauzu da ziyarət etməyi unutmamışdı. 2020-ci
ildə burada Türkiyə konsulluğu açılıb.
Beləliklə, bölgədə vəziyyət gərginləşməyə doğru gedir. Qaqauzun da Dnestryanı
bölgə kimi separatizmə doğru yuvarlanacağı proqnozlaşdırılır. Bu isə Moldova
tərəfindən sərt addımlarla qarşılana bilər.
