İki dəfə həbs olundu, oğluna ölüm hökmü verdilər – Səttarxan haqqında
bilmədiklərimiz… – FOTO
Kulis.az Məşrutə inqilabının görkəmli xadimi, əsas liderlərindən biri və xalq
qəhrəmanı Səttarxan haqqında maraqlı faktları təqdim edir.
Səttarxan 1868-ci il oktyabrın 20-də İranın Qaradağ vilayətində azərbaycanlı
ailəsində anadan olub. Qaradağ bölgəsindən olmağını ona ləqəb kimi “qaradağlı”
deyilməsi sübut edir. Lakin hansı kənddə doğulması ilə bağlı ortaq yekun bir
fikir yoxdur. Atası Hacı Həsən bəy, anası Təhminə xanımdır. Səttarxanın üç
qardaşı və dörd bacısı olub. Kiçik yaşlarından ağır işlərlə məşğul olan, təhsil
imkanı olmayan Səttar zəhmətkeş və cəsarətli gənc kimi formalaşıb.
Səttarxan Əhər şəhərinin sakini Hacı Həsən Bəzzazın ikinci oğlu idi. Hacı
Həsən Bəzzaz parça ticarəti ilə məşğul idi. Səttarxandan başqa dörd qızı və
dörd oğlu olub.
Səttarxan kiçik yaşlarında əkin sahələrində işləyib çobanlıqla məşğul olub.
Gənc yaşlarında qardaşı İsmayıl ilə birlikdə həbs olunaraq Təbrizə aparılıb.
Buna səbəb isə şah rejiminə qarşı mübarizə aparan rəhbərlərdən birini
gizlətmələri olub. Qərara əsasən, qardaşı edam edilib, Səttar isə 3 aylıq həbs
olunub.
1880-ci ildə 14 yaşında olan Səttar yenidən həbs edilib və uzun müddətə məhkum
edilərək Ərdəbildəki Narın həbsxanasına salınıb. Burada o, iki ilini keçirib.
Həbsxanada tanış olduğu Haşım adlı bir məhbusu gizli yolla azad etməyə
gələnlərin köməkliyi ilə o, gözətçini öldürərək zindandan qaçıb. “Alarlı” türk
tayfasına qatılıb.
1908-ci ildə Məhəmməd Əli şah Qacar Tehranda çevriliş edib Şura Məclisini topa
tutduqdan sonra, Təbrizi də ələ keçirməyə çalışıb. Təbrizdəki bütün məhəllələr
ağ bayraq qaldırıb təslim olsalar da, Səttarxanın əlində olan Əmirəqız
məhəlləsi təslim olmur. Nəticədə güc yenidən məşrutəçilərin əlinə keçir və
bütün məhəllələr şah qüvvələrindən təmizlənir. Bu qalibiyyətindən sonra
Səttarxana Azərbaycanın əyalət əncüməni tərəfindən “Sərdari-milli” ləqəbi
verilib.
27 sentyabr 1908-ci ildə Səttarxan Təbrizə dönən vaxt artıq Təbriz rejimi
əleyhinə ayağa qalxıb və onun bütün siyasi sütunlarını silkələməyə başlayıb.
Məhəmmədəli şah atasının millətə verdiyi vədləri yerinə yetirmək əvəzinə xalqa
divan tutmağa başlayıb. Üstəlik İranı nüfuz dairəsinə çevirmək barədə 1907-ci
il İngiltərə-Rusiya sövdələşməsinə razı olub. Bunun ardınca 1908-ci il iyunun
23-də xalq elçilərinin toplandığı məclis top atəşinə tutulub. Ölkədə kütləvi
həbslər və təqiblər başlayıb.
Şura Məclisini topa tutduqdan sonra, Mir Haşimin başçılığı altında şahın 40
minlik silahlı qüvvələri və tərəfdarları Təbriz şəhərini ələ keçirməyə və
mücahidlər, fədailər və əncümənlərlə birdəfəlik hesab çəkmək fikrinə düşüblər.
Bir çox məhəllələr müqaviməti dayandırıb ağ bayraq qaldırıb. Təbrizin yalnız
bir məhəlləsi ağ bayraq qaldırmayıb – Səttarxanın başçılıq etdiyi Əmirəqız
məhəlləsi. Şəhərdə qalan mucahidləri bir yerə yığan Səttarxan inqilabın
tarixində dönüş yaradan hünər edib. Kiçik dəstə ilə hücuma keçərək, Təbrizin
mərkəzi hissəsində ağ bayraqları inqilab rəmzi qırmızı bayraqla əvəz edib. Bu
addım inqilabçıları ruhlandırıb və Təbrizi Məşrutə inqilabının mərkəzinə
çevirib.
Səttarxanın rəhbərliyi altında Ali Hərbi Şura yaradılıb. Ali Şuranın baş
komandanı Səttarxan və onun müavini Bağır xan, üzvləri Əli Müsyo, Hacı Əli,
Seyid Haşim xan təyin ediliblər. 1909-cu ilin aprel ayına qədər Təbriz üsyanı
inqilabçıların verdiyi çoxsaylı itkilərə baxmayaraq, düşmənin silahlı
qüvvələrini Təbrizdən çıxarmağa nail olub.
Təbriz inqilabının qələbəsindən sonra inqilabi əhvali-ruhiyyənin artması şah
qüvvələrini, Çar Rusiyası və İngiltərəni təşvişə salıb. Onlar Səttarxanı və
silahdaşlarını gözdən salmaq üçün Səttarxan və Bağırxanı silahdaşlarından,
Təbrizdən ayırmağa çalışıblar. Təbrizdəki rus konsulu Roxitonov bir neçə dəfə
Səttarxanla görüşüb şah dövləti adından ona ali vəzifə və yüksək dövlət
məqamlarını tutmağı təklif etsə də, konsulun təklifləri müqabilində Səttarxan
bildirir:
“Mən Məşrutəyə nə sərvət, nə də məqam üçün yox, azadlıq üçün qoşulmuşam. Bunu
ala bilsəm, bir parça torpağı əkib-biçməyim mənə kifayətdir.”
Hərəkatın başçısını və “Müdafiə Şurası” üzvlərini ələ almağın, aldatmağın
mümkünsüzlüyünü görən çar Rusiyasının Təbrizdəki konsulluğu, onun əlaltıları
xəyanətə və hiyləyə əl atıblar. 11 aylıq mühasirə ilə əlaqədar aclıqdan, ərzaq
çatışmazlığından dözülməz dərəcədə əziyyət çəkən Təbriz sakinlərinə “kömək”
məqsədi ilə Culfa-Mərənd-Təbriz yolunun silahlı mücahidlərindən təmizlənməsi və
“azuqə” gətirən rus hərbiçilərinə toxunmamaq barədə Təbriz Müdafiə Şurasından
icazə alınıb. Bununla Rusiya imperiyasının Cənubi Azərbaycana hərbi müdaxiləsi
başlanıb. “Azuqə” gətirmək adı altında silahlı 5 minlik rus qoşunu 1909-cu il
aprelin 25-də Təbrizə daxil olub. İngiltərənin xarici işlər naziri Edvard
Karinin bu ölkənin İrandakı səfiri Corc Birliyə göndərdiyi teleqramda
(16.3.1910) deyilirdi ki, Səttarxan və Bağır xan tezliklə Təbrizdən
çıxarılmalıdır. Bundan sonra İranın baş naziri, Milli Şura Məclisi işə qarışıb
Səttarxan və Bağır xanı Tehrana getməyə məcbur edirlər. 1910-cu il mart ayının
6-da Səttarxan və Bağırxan 300 nəfər silahdaşı ilə Tehrana yola düşüb. 1910-cu
il aprel ayının 3-də Səttarxan Tehrana çatıb. Qurbanlar kəsilib, Tehran əhalisi
onu xilaskar kimi qarşılayıb.
Səttarxana fədailəri ilə Atabəy parkında yer verilib. 1910-cu ilin 7
avqustunda şah qoşunları və Tehranın milliyətcə erməni olan və əvvələr
Səttarxanın qüvvələri ilə birgə şah rejiminə qarşı mübarizə aparmış, daşnak
Yefrem Davidyansın başçılıq etdiyi polis qüvvələri gecə xaincəsinə Atabəy
parkına hücum ediblər, Səttarxanın qüvvələrini mühasirəyə alaraq tərkisilah
etməyə cəhd göstəriblər. Baş verən silahlı qarşıdurmada Səttarxan ayağından
yaralanıb. Səttarxanın qoşunlarına Tehrandan çıxmağa imkan verilməyib. Aldığı
güllə yarasından sonra əsir düşən Səttarxana Təbrizə geri dönməyə icazə
verilməyib. Aldığı yaraya görə uzun müddət yataq xəstəsi olan Səttarxan 1914-cü
il noyabrın 16-da Tehranda dünyasını dəyişib. Onu Tehranın yaxınlığındakı
Şah-Əbdüləzim məzarlığında dəfn ediblər.
Səttarxanın məzarına uzun müddət laqeyd yanaşılıb. Məzarın ətrafında dəfələrlə
qazıntı işləri aparılıb baş daşına ziyan vurulub. Sonradan isə milli fəallar
tərəfindən məzar daşı dəyişdirilib və qəbri yenidən təmir olunub. Bütün bu
laqeydliklərə görə dəfələrlə İran hökumətindən məzarın Tehrana köçürülməsi
tələb olunub, lakin illərdir hökumət bu istəyə müsbət cavab verməyib. Hər il
13-14 noyabr tarixində milli fəallar Səttarxanın məzarı üzərinə yığışıb onu yad
edirlər. Ancaq hər dəfə ziyarətə gələnlər təqib edilib, həbs olunublar.
Səttarxanın yeganə oğlu Yədulla, 4 yaşında ikən, dövlət qoşunlarının yaratdığı
qırğın, Təbrizi top tüfəng atəşinə tutub, adi xalqı güllələyərək öldürmələrinə
şahid olub. Sonra atası ilə birlikdə Tehrana gedib Atabəy parkının kədərli
hadisəsində, atasının yaralanmasını görüb, sonra da Təbrizə göndərilib. Bir il
Təbrizdə qaldıqdan sonra Səmədxanın zalımcasına qətliamlarını görüb, əmisi
Əzimxanla Təbrizdən Tehrana qaçırılıb. Səttarxanın ölümünə qədər iki il yanında
qalıb. Atası dünyasını dəyişdikdən sonra Təbrizə qayıdıb, iki bacısı ilə birgə
Hacı Əzimxanın himayəsinə keçib. O, sonralar hərbi təhsil almaq məqsədi ilə
Fransaya gedib. Hərbi təhsilini başa vurduqdan sonra İran ordusuna daxil
olaraq, hərbi prokuror vəzifəsində çalışıb. Özündən yüksəkrütbəli hərbçilərin
tələblərinə rəğmən Seyid Cəfər Pişəvərinin yaxını, bir hərbçiyə ölüm hökmü
yerinə ömürlük həbs hökmü çıxardığı üçün həbs olunub, əleyhinə ölüm hökmü
çıxarılıb. Ancaq minbaşı Haşimi və Siqqətül-İslamın oğlunun vasitəsi ilə,
habelə Məhmud Cəm ilə qohumluq əlaqələrinə görə bağışlanaraq hərbi rütbəsi
endirilib. Təbrizdə vəfat edib, İmamiyyə məzarlığında dəfn olunub.
1909-cu ildə Təbrizə səfər edən Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Səttarxan ilə ilk
görüşünü belə təsvir edir:
“Bütün İranı-təmin yolunda tamam dünyaca şöhrət qazanmış olan bu
qəhrəmani-millinin ziyarətinə nail oldum… Sərdarın zahirini təsvir еtmək mənə
əbəsdir. Zira bu surəti-bеnami tanımayan bir nəfər tapılmaz. Fotoqraf o
əksi-millini еynilə bütün aləmə nəşr еtmiş və hər bir kəsə tanıtdırmışdır…
Sərdar qayətdə qanı isti bir adam, hərəkəti xеyli cəlddir, danışığı çox
ciddidir. Məşrutəpərəstliyi din dərəcəsində qəvidir. Bu adam məşrutə tərəfdarı
olmaqda fanatizm еdiyor. Bütün hərəkətini, vücudunu, zoru-bazusunu millətə sərf
еtmişdir”.
Təbrizdə Səttarxan və Bağırxanın mübarizəsinin şərəfinə xüsusi gün təsis
olunub və iki medal təsis edilib. Medalların ön üzündə onların şəkli arxa
üzündə isə “23 iyun 1908-ci il” tarixi əks olunub.
1944-cü ildə 44 mütərəqqi qəzeti öz ətrafında birləşdirən “Azadlıq cəbhəsi”
qəzeti tərəfindən təşkil edilmiş mitinqdə Seyid Cəfər Pişəvəri Səttarxanın
qəbri üstündə nitq söyləyib.
1946-cı ildə Azərbaycan Milli Hökumətinin hakimiyyəti dövründə Təbrizdə Rza
şahın abidəsinin yerində Səttarxana abidə qoyulmuş Gülüstan bağının da adı
dəyişdirilərək Səttarxan bağı olub. Milli hökumət süquta uğradıqdan sonra abidə
dağıdılıb, parkın adı isə dəyişdirilib.
Müasir dövrdə Səttarxana Əhərdə və Təbrizdə heykəllər qoyulub.
Azərbaycanda Lənkəran, Naxçıvan, Şəmkir, Ucar və Bərdədə Səttarxan adına
küçələr var.
1972-ci ildə İranda “Səttarxan” adlı sənədli film çəkilib. 2018-ci ildə isə
İranda “Səttarxan” adlı 10 hissəli bədii serial çəkilib. Filmdə Səttarxanın
ömrünün son dörd ili əks olunub. Lakin serialda bəzi faktların təhrifə uğraması
və ssenarisi azərbaycanlı fəalların etirazlarına səbəb olub.
