İntiqam Qasımzadə: “Türkiyədə bir aktyora verilən pula bizdə bir film çəkilir”
– MÜSAHİBƏ + FOTO
Bizim WhatsApp kanalımıza buradan abunə ola bilərsiniz
“Bu günün ədəbiyyatında geniş mütaliə, özünə qədər olan böyük ədəbiyyatı
öyrənmək, bir də zəhmət çatışmır”.
Bu sözləri Cixisyolu.com-a müsahibəsində tənqidçi, tərcüməçi, Əməkdar incəsənət
xadimi, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdçüsü, “Azərbaycan”
jurnalının baş redaktoruİntiqam Qasımzadə deyib. Onunla müsahibəni təqdim
edirik:
– Ədəbi mühitin dünəni və bu günü arasında hansı fərqi görürsünüz?
– İndi ədəbiyyatdan daha çox danışırlar, nəinki yazırlar. Danışıq, müzakirə
baş alıb gedir, söz-söhbətə çox yer verilir, nəinki ədəbiyyatın özünə.
Ədəbiyyatın əvvəlki və indiki dövrlərini müqayisə etmək istəsək, qəribə bir
mənzərə ilə üzləşərik. Mən 1960-cı illərdən üzü bu yananı götürürəm. 1960-cı
illər ədəbiyyatın elə mərhələsidir ki, bu günün ədəbiyyatına birbaşa işıq
saçır. Düzdür, bizim ədəbiyyatımızın əsas kökü, söykənəcək yeri klassik
ədəbiyyatımızdır, amma o çox uzaqdır.
Biz müasir, indiki ədəbiyyatdan danışırıqsa, o daha çox, 1960-ci illər
ədəbiyyatına söykənir. Ümumiyyətlə, deyim ki, həmin illər təkcə Azərbaycanda,
SSRİ-də deyil, bütün dünyada çox əhəmiyyətli bir mərhələdir. O vaxt biz bunu
bilmirdik. Çünki sovet məkanından kənarda baş verənlərdən bir o qədər də
məlumatlı deyildik. O dövr bütün dünya ədəbiyyatı və incəsənəti üçün inkişaf
dövrü olub. Sanki geokosmik bir hadisə olub bu. Ədəbiyyat bütün dünyanı
əhatəsinə alıb. Həmin dövrdə gözəl bir ədəbiyyat yaranıb. Azərbaycan
ədəbiyyatının çox parlaq nümunələri məhz bu dövrdə ortaya çıxıb.
Qeyd etmək istərdim ki, nəinki həmin dövrdə ədəbiyyata gələnlər, hətta
onlardan əvvəlkilər də o illərdə daha maraqlı, diqqəti daha artıq çəkən əsərlər
yazıblar. Yenilənmə gedib, sanki. Bunu da deyim ki, bu özünü təkcə prozada
deyil, poeziyada da göstərib. Yenilənmə, dəyişiklik həm forma, həm də məzmun
cəhətdən getmişdi. Anar, Sabir Əhmədov, İsi Məlikzadə, Elçin, Fərman Məlikzadə
və başqaları həmin dövrün yetirmələridir. Həmin dövrdə inkişaf sürətlə gedirdi.
Sanki kosmosa bir daş atılmışdı. O daş Yer kürəsinin cazibəsindən çıxmışdı və
get-gedə sürətini artırırdı.
1990-cı illərdə meydan hadisələri, Birinci Qarabağ müharibəsi, torpaqlarımızın
işğalı kimi hadisələr ədəbiyyatda bir durğunluğa səbəb oldu. Sanki birdən-birə
çökdü ədəbiyyat. Halbuki, ona qədər ədəbiyyat sürətlə inkişaf edirdi. Amma bu
durğunluğun özündə də özünəməxsus bir intibah vardı. Ədəbiyyat siyasi,
iqtisadi, ictimai problemlərə baxmayaraq, özlüyündə yenidən yol tapıb inkişaf
etmək üçün yollar axtarırdı. Çevriliş baş vermişdi – şüurlarda çevriliş idi bu.
Həmin bu çevriliş indiyə qədər davam edir. Yəni getdikcə təkmilləşir, cilalanma
prosesi gedir. Ədəbiyyatın batininin və xaricinin nədən ibarət olduğu,
mahiyyəti, nəyə xidmət etdiyi indi aydın şəkildə özünə büruzə verməyə başlayır.
1990-larda bunlar görünmürdü. Çünki o zaman, elə bil, üzə bilməyən adamları
atmışdılar dənizə, hərə özü bildiyi kimi çabalayır, batmamağa, üzə çıxmağa
çalışırdı. Yəni ədəbiyyatda hərə özü bildiyi kimi nəsə yaratmağa, özünü
göstərməyə çalışırdı. İndi isə düzənlənmə dövrü başlayıb. İmzalar görünür.
Artıq indi prosesin özündə ciddi ədəbiyyatın yaranmasının ərəfəsi görünür.
O ki qaldı müqayisəyə… Bəzən deyirlər, ədəbiyyatda geriləmə var, bəzən də
deyirlər, indi daha yaxşıdır. Bu, həmişə belə olub. Həmişə ədəbiyyat iki cinaha
ayrılıb. Əks qütblərdə dayananlar bir-birini bəyənməyiblər. Amma bir şey də var
ki, indi gündəlik həyatda, cəmiyyətdə gedən proseslər insanların beynini o
qədər məşğul edir ki, onlar ədəbiyyatdan daha çox danışırlar, nəinki yazırlar.
Dedi-qodu həddindən artıq çoxdur. Ədəbiyyat necə olmalıdır, poeziya nədir,
hansı poeziya daha yüksəkdir, dünyəvidir, ədəbi tənqid nədir və s. kimi suallar
adamları daha çox düşündürür. Bundan başqa, ədəbiyyat adamlarının sıraya
düzülməsinə rast gəlirik son vaxtlar. Kim şairlər arasında birincidir, kim
ikinci, kim axırıncı… Eyni prosesi nasirlərə qarşı münasibətdə də görürük.
Birinci kimdir, üçüncü kimdir… Dəhşətdir. Gərək hərə başını aşağı salıb, öz
işi ilə məşğul ola.
– Ədəbiyyatda indi nə dəbdədir?
– İndi ədəbiyyatda “mən roman yazıram” demək dəbdədir. Mənim bu sözümdən
inciyənlər də olacaq, qoy incisinlər. Bu gün roman yazmaq meylində mən dəblə
ayaqlaşmaq, şöhrət qazanmaq, “mən romançıyam” deyib sinəsinə vurmaq istəyi
görürəm. Və bunu da xüsusi vurğulamaq istəyirəm ki, indi daha çox “roman
yazıram” deyən görürəm, nəinki doğrudan da, sözün əsl mənasında kamil roman
yazan.
– Məncə, tarixi roman yazmaq cəhdləri daha çoxdur.
– Haqlısınız, tarixi romana meyil daha güclüdür. Amma bu romanlar bütün
dünyada qəbul olunmuş tarixi romanlar səpkisində deyil. Bu, bir növ,
qeyri-ciddi tarixi yanaşma səviyyəsində, diletant səviyyəsində olan tarixi
romanlardır. Yəni həmin romanlarda tarixilik diletantlıq səviyyəsindədir. Ciddi
tarixi roman yazmaq çox böyük və ağır bir işdir. Bu işə girişən gənclər o
zəhmətə qatlaşmaq istəmirlər. Onlar hamının bildiyi hər hansısı mövzunu
götürür, hamını bildiyi üç-dörd fakta söykənərək nə isə yazırlar. Yəni
kitabxana qapısı açmadan, yazdığı mövzunun dərinliklərini araşdırmadan,
oradan-buradan eşitdiklərindən, hamının dillər əzbəri olan materiallardan
istifadə etməklə roman yazırlar. Yazıçı tarixi romanda hətta tarixçilərin belə,
nüfuz edə bilmədiyi nöqtələrə, gizlinlərə nüfuz edə bilməlidir. Adam onları
oxuyanda heyrət edir. Məsələn, İlqar Fəhminin romanını oxuyanda heyrət etdim.
Keçmişin interyerini, əşyaları, ab-havanı o qədər dəqiq və gözəl təsvir edib
ki, hər şey ən xırda detalına qədər gözümün önündə canlanır. Üstəlik, tarixi
roman yazanlar bilməlidirlər ki, bu tip əsərlərdə qətiyyən müasir dildə
danışmaq olmaz. Söz ehtiyatımızın köhnə, həmin əsrə məxsus sözləri ilə o dövrün
ab-havasını yaratmaq lazımdır. İndiki əsərlərin çoxunda vəziyyət təxminən
belədir: Məsələn, şah vəziri yanına çağırır, ona tapşırıq verir, vəzir də
cavabında “problem deyil” deyir. Baxın, “problem deyil” ifadəsinin axı tarixi
romanda nə işi var?
– Bu günün ədəbiyyatında nə çatmır?
– Bu günün ədəbiyyatında mütaliə, özünə qədər olan böyük ədəbiyyatı öyrənmək,
bir də zəhmət çatmır. Bəzən görürsən ki, adamın istedadı var, amma zəhmət
çəkmək istəmir. Bax, ən pisi budur. Bizim əvvəlki dövr yazıçılarımız yazı işinə
çox ciddi yanaşırdılar. Yazdıqları mətni heç vaxt dərhal çapa vermirdilər.
Məsələn, Sabir Əhmədli yeni yazdığı romanı “Azərbaycan” jurnalına düz bir ildən
sonra təhvil verirdi. Çünki əsəri yazdıqdan sonra hələ bir il ərzində ona
dəfələrlə baxır, yenidən redaktə edirdi. Amma indi yazıb nöqtə qoyan kimi çapa
tələsirlər.
– Ədəbi tənqidlə bağlı danışaq. Daim ədəbiyyat adamlarını, elə oxucuları da
“ədəbi tənqid lazımdırmı?” sualı çox düşündürüb.
– Əvvəla, bundan başlayaq ki, ədəbi tənqid kimisə tənqid, təhqir etmək və ya
düzgün yazmağı öyrətmək üçün deyil. Ədəbi tənqid təhlildir, polemikadır. Bu,
ədəbiyyat haqqında ciddi söhbətdir. Yəni yazılmış ədəbiyyatın sağlam təhlil
əsasında müzakirəsidir. Belə baxanda, bu gün çoxu özünü tənqidçi adlandırır.
Tam ciddi deyə bilərəm ki, indi bizdə cəmi iki-üç peşəkar tənqidçi var.
– Tərcümə ədəbiyyatı ilə bağlı ciddi narazılıqların olduğunu eşidirik. Siz bir
peşəkar tərcüməçi kimi tərcümənin hansı səviyyədə olduğu barədə nə deyə
bilərsiniz?
– Tərcümə ədəbiyyatı ilə bağlı müxtəlif fikirlər gəzir. Son zamanlarda tərcümə
ilə məşğul olanların sayı artıb. 1980-90-cı illərdən sonra insanlarda xarici
dilləri öyrənməyə meyil artıb. Amma məsələ burasındadır ki, hər dil bilən adam
bədii tərcümə ilə məşğul ola bilməz. Çünki bunun üçün dil bilgisi ilə yanaşı,
yazıçı istedadı da olmalıdır. Müasir gənclər bizim dövrümüzdən fərqli olaraq
dünya ədəbiyyatında gedən prosesləri rahatca izləyə bilirlər. Çünki internet
dövrüdür. Hər şey çox əlçatandır. Bundan başqa, senzura da yoxdur. Bizim
dövrdəki kimi tərcüməsinə, çapına qadağa qoyulan yazıçılar, əsərlər də yoxdur.
Di gəl ki, keyfiyyət də yoxdur. Bunun səbəblərindən biri qiymətlərin çox aşağı
olmasıdır. Mən qiymətlər deyəndə qonorarı nəzərdə tuturam. Bilirsiniz, tərcümə
çox zəhmət tələb edən, əziyyətli işdir. Ona verilən pul aşağı olanda vəziyyət,
bax, bu yerə gəlir. O zəhmətin qarşısında verilən qonorar heç nədir. İnsan o
məbləğə ancaq ədəbiyyata olan sevgisinə görə yaxşı mətn ortaya qoya bilər.
Çünki bu məbləğ az qala pulsuz işləmək kimi bir şeydir.
Amma bunu da deyim ki, tərcümə heç vaxt tam orijinal kimi ola bilməz.
Orijinala ancaq yaxınlaşmaq olar. Və tərcüməçi nə qədər çox yaxınlaşa bilirsə,
bir o qədər peşəkardır. Amma indiki tərcümələrin – hamısı deməyim, – amma çoxu,
görürsən ki, nəinki orijinal mətnə yaxınlaşmır, az qala, heç yanından da
keçmir. İnternet üzərindən olan tərcümə proqramları da bu sahəyə ciddi ziyan
vurur. Proqramla tərcümə olunmuş mətn heç vaxt sözün əsl mənasında mətn ola
bilməz!
– “Şərikli çörək”, “Yeddi oğul istərəm”, “Nəsimi”, “Qatır Məmməd”, “Qarlı
aşırım”, “Gün keçdi” və s. kimi məşhur filmlərin redaktoru olmusunuz. Özünüz də
20-dən artıq filmin ssenari müəllifisiniz. Yəni kinoda adı olan adamsınız. Bu
gün kinomuzda nə çatmır?
– Deyirsiniz ki, mən kinoda adı olan adamam. Mən bunu qəbul etmirəm. Yox, mən
kinoda tək adı yox, canı, ruhu da olan adamam. Kino mənim üçün çox doğmadır.
Ədəbiyyatın, yoxsa kinonun mənə daha əziz olduğunu ayırd edə bilmirəm. Bəlkə
də, hansısa xoş xatirələrə görə kino daha yaxındır mənə. Qaynar gənclik eşqi
ilə işlədiyim, sevgimi, ruhumu qoyduğum əsərlər idi onlar. Kinostudiyada Tofiq
Tağızadə, Arif Babayev, Eldar Quliyev, Oqtay Mirqasımov və başqaları ilə bir
yerdə işləmişəm. 1960-80-ci illər – mənim kinostudiyada işlədiyim illər –
Azərbaycan kinosunun bir intibah dövrü idi. Mən buna “qızıl dövr” də deyirəm.
“Bir cənub şəhərində” filmi ilə başlayıb, “Dəli Kür”, “Şərikli çörək”, “Yeddi
oğul istərəm”, “Babək”, “Nəsimi” və s. kimi Azərbaycan kinosu tarixinə adları
həkk olunmuş filmlər məhz həmin dövrdə çəkilib.
– Bəs indi niyə belə gözəl filmlər çəkilmir?
– Mən bir yaxşı aşpaza keyfiyyətsiz, ucuz ərzaq verim və deyim ki, bundan
yaxşı bir plov dəmlə. Mümkün deyil axı. Bax, film də belədir. Yaxşı film çəkmək
üçün çox yaxşı maliyyə lazımdır. Yaxşı pul ona görə lazımdır ki, yaxşı
rejissor, yaxşı ssenarist, yaxşı aktyor lazımdır. İnanın mənə, az pulla kino
çəkmək olmaz. Bu, mümkün deyil. Bəzən müqayisə edirlər Avropa ilə, ABŞ ilə. Axı
oralarda bu, artıq böyük bir sənaye kimi oturuşub, filmlərə pul qoyulur, pul
götürülür. Orada böyük bir alıcı, istehlakçı bazar var. Orada istehsal edən də
var, istehlak edən də. Bizdə isə bu sənaye yoxdur. Götürək elə Türkiyəni. Orada
bir aktyora verilən pula bizdə bir film çəkilir. Fərqi görürsünüz? Müqayisə
etmək belə, gülməlidir.
– Məşhur “Pıspısa xanım və Siçan bəy” cizgi filminin ssenari müəllifisiniz.
Film 1974-cü ildə çəkilib. Üstündən 50 il keçib. Hələ də sevilir. Bəs bu gün
cizgi filmləri sənayesində vəziyyət necədir? O cür yaddaqalan filmlər,
personajlar niyə yoxdur?
– Yaxşı cizgi filmi üçün də yaxşı pul lazımdır. Amma bundan da əvvəl abstrakt
təfəkkür, xüsusi düşüncə tələb olunur. Bu işlə məşğul olan adamların beyni
fərqli köklənir, ancaq cizgi ilə yaradılmış obrazları düşünürlər. Belələri
bizdə də var, amma azdır. Mən deməzdim ki, son illərdə heç nə çəkilmir.
Çəkilir. Müəyyən cəhdlər var. Amma çatışmazlıqlar da az deyil. Ümid edirəm ki,
bu sahəyə normal pul ayrılacaq və cizgi filmləri sənayemiz də inkişaf edəcək.
– İncəsənətin, ədəbiyyatın bir çox sahələrində iziniz var. Bəs fəaliyyətinizi
fərqli bir sahəyə bağlamadığınıza görə peşmanlıq hissiniz olubmu?
– Yox, peşmanlıq deməzdim mən buna. Amma ürəyim ta uşaqlıqdan incəsənətin
başqa bir sahəsində olub. Amma əfsus… Bilirsiniz, mən Şuşada doğulmuşam. Amma
musiqi təhsilim yoxdur. Oxumağı çox sevirəm, deyirlər, yaxşı da səsim var. Kaş
vokalçı olaydım. Dost məclislərində əhvalım yaxşı olanda xahişsiz-filansız
oxuyuram da. Ətrafımda olan peşəkar ifaçılar düzgün oxuduğumu deyirlər. Bu
qədər…
Daha çox foto burada: PhotoStock.az
Xanım Aydın
