Kinorejissor Ayaz Salayev: “Cəmiyyət biznesmenlərdən və narkomanlardan ibarət
deyil” – MÜSAHİBƏ + FOTO
Bizim WhatsApp kanalımıza buradan abunə ola bilərsiniz
Ayaz Salayevin film çəkməklə bağlı arzuları ümidlərindən daha çoxdur.
Durğunluğu özü üçün faciə hesab edir. Kinoda arzularını gerçəkləşdirmək üçün
onun kimi düşünən, fikirləri üst-üstə düşə biləcək insanlara ehtiyacı var.
Kinorejissor Ayaz Salayev “Kaspi”
yə müsahibəsində kinomuzun keçmişini analiz edib, gələcəklə bağlı arzularını
dilə gətirib.
– Ayaz Salayev – kinorejissor, ssenarist, pedaqoq… Belə yanaşanda bu
peşələrlə ayrı-ayrılıqda məşğul olanlar çoxdur. Siz necə, bu peşələrin hamısını
eyni anda və istədiyiniz kimi uğurlu davam etdirə bilirsinizmi? Yoxsa məsələn,
rejissorluq və ya pedaqoji iş o birilərini daha üstələyir?
– Mənim üçün rejissorluq daha öndədir. Ən yüksəyi bədii film çəkməkdir. Bu,
həyatımın mənasıdır. Qalan şeylər fəaliyyətdir, bəzən məni yoran işlərdir.
Bədii film çəkmək imkanımı heç nəyə dəyişmərəm, qalan şeyləri isə dəyişərəm.
Mən film çəkəndə yorulmuram, özümü rahat hiss edirəm. Yalnız bədii film çəkəndə
xoşbəxt oluram. Yüz faiz bilirəm ki, müəllimlik həyatımın mənası deyil. Elə
tələbələr var ki, məni sevirlər, bunu bilirəm, bununla belə yenə də pedaqoji
işi həyatımın mənası kimi görmürəm. Moskvada mənim çox gözəl müəllimlərim
vardı. İndi onlar dünyalarını dəyişiblər. Ən çox həsəd etdiyim adamlar
onlardır. Bu gün onlarla ünsiyyətdə olmaq, fikirlərimi bölüşmək, dərdləşmək
istərdim…
– Yola saldığımız ilin kino mənzərəsinə nəzər salaq. Milli Kinomuzun 125
illiyi qeyd olundu. Yubiley ili hansı kino hadisəsi kimi yadınızda qaldı?
-Yubiley ili mənim yadımda Xankəndidə parad ili kimi qaldı. Bu, ömürlük belə
olacaq. Kinoya gəlincə, mən “acınacaqlı”, “bərbad” sözlərini işlətmək
istəməzdim, amma başqa sözlər tapa bilmirəm. “Keçmişdə gözəl əsərlər çəkilirdi,
indi elə deyil” fikirləri ilə də razı deyiləm. Düşünürəm ki, kinomuz həmişə
iki-üç sənət əsərini çıxmaqla Azərbaycan tarixinə və dövlətinə çox borcludur.
Demək olar ki, Azərbaycan həyatının kinoda əks olunması sıfır səviyyəsindədir.
Baxın, Azərbaycan ziyalısı ekranda öz əksini tapıbmı? Yox! Mən sabun bişirən
Cəbiş müəllimi demirəm. Həqiqi ziyalını deyirəm. Azərbaycanın zəhmət, əmək
adamının obrazı ekranda həllini tapıbmı? Yox! Kolxoz sədrləri, Bakının brendinə
çevrilən kepkalı avaraları görmüşük, amma əsl zəhmət adamı görməmişik! Biz
Azərbaycan torpağının gözəlliyini ekranda izləmişikmi? Yox! Bizi heyran edən
Azərbaycan qadınının həqiqi gözəlliyini görmüşükmü? Yox! Azərbaycan
məhəbbətini, zəngin Azərbaycan nağıllarını, füsunkar təbiətini görmüşükmü? Yox!
Azərbaycan tarixini gülməli şəkildə görmüşük. Bu gün Azərbaycan kinosunun
çiyninə böyük yük düşür. Çünki biz unikal bir tarixi dövr yaşayırıq. Tarix
Azərbaycana rəhbərlik etməyə bizə bir dahi bəxş edib. Biz bu şansdan istifadə
etməliyik. Biz tarixi yazmalıyıq. Amma elm və mədəniyyət sahəsi bunu etmir.
Ekranı seyr edəndə elə çıxır ki, Azərbaycanın tarixi dövrünü yaşayan adamlar bu
ölkədə yaşamır. Elə bil 44 günlük müharibənin sevincini yaşamayıblar, 30 il
Xankəndinin və digər torpaqlarımızın həsrətini çəkməyiblər. Ədəbiyyatda da bu
cürdür. Bu, paradoksdur. İncəsənətin, mədəniyyətin, kinonun bu cür vəziyyəti
həyatımın faciəsidir. Bu gün cılızlaşma bütün dünyada gedir. Son bir neçə ildə
mənim fikirlərim və dünyagörüşüm dəyişib. Mən Avropasentrist idim, ruhum dünya
mədəniyyətinə uyğun idi. İndi dünya başqa cürdür. Biz öz milli mədəniyyətimizi
yarada bilərik. Kino milli mədəniyyətin bir hissəsinə çevrilməlidir. Amma bu,
baş vermir. Kinonu “Bayatı-Şiraz” muğamını yaradanlar çəkməlidir. Kinonu
Nəsimilər çəkməlidir. Amma nə Qara Qarayevlər var, nə Tahir Salahovlar…
Əslində, onlar indi olmalı idilər… Qərb yenə də bizə təsir etməyə çalışır.
Bu, böyük problemdir. Dünyanı heyran edən İran və Türkiyə kinosu bizə nümunə
ola bilməz. O filmlərə baxsanız, orada ümumi bir cəhət görəcəksiniz: İslam
ölkəsi sakininin problemi yalnız maddidir. Bütün qəhrəmanlara çoxlu pul versən,
xoşbəxt olacaqlar. Onlar ruh problemləri, daxili aləmləri ilə yaşamırlar. Qərb
müəyyən filmlərin festivallara yolunu açmaqla bizim kinematoqrafiyanı istədiyi
kimi formalaşdırır. İncəsənət, kino nəinki öz vəzifəsinin öhdəsindən gələ
bilmir, hətta bunu dərk etmir. Mən deyəndə ki, “kim kinoya pul qazanmaq üçün
gəlir, Mədəniyyət Nazirliyinə yaxın gəlməsin”, prodüserlər düşmən kimi
baxırdılar. Çünki məqsəd şöhrət və puldur. İncəsənətə maddiyyatı qatmaq olmaz.
Azərbaycan kinosu pul qazana bilməz. Dövlət bu sahəyə pul ayıra bilər, amma bir
şərtlə ki, kinematoqraflar məsuliyyət hiss etsinlər. Bu haqda ciddi düşünmək
lazımdır.
– Siz Moskva Kinematoqrafiya İnstitutunun mühitində böyümüsünüz. Bir dəfə “mən
burda başqa mühitin adamıyam. Məni başqa mövzular düşündürür” demisiniz.
Düşündüklərinizi reallaşdırmaq niyə çətindir?
– Kino fəaliyyəti yazıçı fəaliyyəti deyil ki, kağızla qələm bəs eləsin. Sən
bir çox başqa peşəkar adamlardan asılısan – ssenaristdən tutmuş operatora
qədər… Kinonu təklikdə çəkmək mümkün deyil. “Yarasa” filmini möcüzə kimi
təklikdə çəkmişəm. Amma bu, yalnız bir dəfə ola bilər. Ssenarist, dramaturq
lazımdır, onlar da yoxdur. O filmdən sonra normal bir şey edə bilməmişəm. İndi
bir sənədli filmim var. Bir dəfə göstərilib, yenidən nümayişi haqqında
düşünürəm. Bədii film çəkmək haqda isə daim düşünürəm, sadəcə, ssenari problemi
var. Mənim düşündüyümü düşünən çox azdır. Moskvada birlikdə oxuduğum peşəkar
dramaturqla əməkdaşlıq etməyə çalışdım, o da alınmadı. Biz yeni, ağ bir
səhifədən başlamalıyıq. Yeni bir yolla getməliyik. Əsl, milli, heç kimə
bənzəməyən… Çünki bizim ədəbiyyatımız, kinomuz Rusiyanın içində formalaşıb.
Bu haqda düşünən yoxdur. Qarabağ mövzusunda çəkilən filmlərə baxın.
Əksəriyyətində meyit, tabut, xəstə, uşaq qorxusu var. Müharibədən elə bil
qorxublar. Müharibə haqqında filmlərimizi elə rejissorlar çəkməlidir ki, heç
olmasa şeiriyyatımızı əzbər bilirlər, klassik musiqidən zövq alırlar. Dünya
mədəniyyətinə qovuşmaq mütləq lazımdır, amma onun yüksək mənasında. Böyük
sənətkarlar bir qayda olaraq özlərindən yüksək adamları yaradırlar. Hamlet
Şekspirdən üstündür. Mona Liza Leonardo da Vinçidən qat-qat yüksəkdir.
Bizimkilər özlərindən balacanı çəkirlər. Çünki ruh yüksəkliyi yoxdur. Kinonun
məqsədi Azərbaycan həyatının bədii obrazını yaratmaqdır: insanları, qocaları,
təbiəti… Azərbaycan cəmiyyəti müstəntiqlərdən, biznesmenlərdən və
narkomanlardan ibarət deyil. Azərbaycan xalqının həyatı restoranlarda keçmir.
Kommersiya filmləri ucuz bir şey olmalıdır ki, özü öz xərcini ödəsin. Dövlət
vəsaitinin buna dəxli olmamalıdır.
– Siz kinoya sənədli filmlə gəlmisiniz. Sizcə bədii kino sənədli kinoya uduzur?
-Təbii… Biz tarixi anları yaşayırıq. Mən “Yarasa” filmindən sonra bədii
filmlər çəkmədim. Sonuncu “Torpaq” sənədli filmini çəkdim. İndi başa düşürəm
ki, səbəblərdən biri Qarabağ idi. Ürəyimdə bir tikan vardı, o çıxdı. Mənim də
ürəyimi, qəlbimi işğal etmişdilər. Mən elə bil bu mövzudan azad oldum. Artıq
tarixi, məhəbbət, daxili aləm haqqında filmlər çəkmək olar. Məni düşündürən
azərbaycanlının zəngin daxili aləmidir. Bu heç vaxt ekranda olmayıb.
– Yeri gəlmişkən, siz özünüz həm də “Yarasa” filminin ssenari müəllifisiniz.
Niyə ekranda görmək istədiyiniz ekran əsərləri ilə bağlı ssenarilər yazmırsınız?
– Mən ssenarist deyiləm. Yaxşı ssenarinin nə demək olduğunu bilirəm, amma özüm
onu yazmağı bacarmıram. Dramaturgiya fərqli sənətdir.
– “Rejissor işi təhlükəlidir…” Bu, məşhur “Belarusiya vağzalı” filminin
müəllifi Andrey Smirnovun sözləridir. Sizin fikirləriniz necədir?
– Düzü, mən sevmirəm, rejissorlar elə sözlər desinlər ki, kimlərinsə onlara
yazığı gəlsin. Təhlükəlidirsə, getmə… Səndə alınırsa, istedad gəlirsə, bu,
böyük xoşbəxtlikdir. Rejissor olmaq yox – film çəkmək… Mən istəyəndə film
çəkirəm. Çəkiliş qrupuna da deyirəm ki, biz birlikdə filmə xidmət edirik, mənim
“kapriz”lərimə yox….
– Bir rejissor kimi kino texnologiyasından nə istərdiniz?
– Heç bir şey… Kino insandır. Onun hissləri, daxili aləmi var. Çox heyf ki,
kinolent gedir. Rəqəmsal kino baha başa gəlir və kinolenti əvəz edə bilməz.
Təcrübə göstərir ki, kinolenti qoruyub saxlasan qalır, amma bilinmir rəqəmsal
gələcəkdə qalacaq, ya itəcək. Heç bir kompüter, süni intellekt onu əvəz edə
bilməz. Təsviri sənətdə insansız da əsər ola bilər. Teatr, musiqi insansız ola
bilər? Film də insansız ola bilməz.
– Tələbələrinizdə vaxtilə özünüzdə olan entuziazmı müşahidə edirsinizmi?
– Cürbəcür tələbələr var. Məni vahiməyə salan tələbələrə də rast gəlirəm. Amma
artıq bu barədə danışmağa mənəvi haqqım yoxdur. Çünki tələbələrimdən biri şəhid
oldu. Biri də ömrümə şərəfli an gətirdi – müharibədən sağ-salamat qayıtdı.
“İndi bizdən mobil telefonları yığacaqlar” – deyə, hücumqabağı mənə zəng etdi.
Bundan sonra tələbələrim haqqında mənfi heç nə danışmıram. Amma Azərbaycan
bölməsində orta təhsillə bağlı iradlarım çoxdur. Ən azı “ingilis” sözünü
“Vyetnam” adından ayırmaq lazımdır.
– Kino səssizdən stereoskopikliyə keçdi. İndi kino zallarında tamaşaçılar
çoxalıb. Amma onlar daha çox əllərində popkorn olan, 3G-5G filmlərini seyr edən
gənc nəsildir…
– Popkorn məni narahat etmir, təki kino olsun… Görürsünüz, televiziya ölüb.
Bizdə evdə televiziya yoxdur, kompüterlər, notbuklar və planşetlər var. Amma
kino və kinoteatr qalıb. Çünki kino tarixi kinokameranın, kinolentin
ixtirasından başlamır. Kinonun tarixi kinonun nümayişindən başlayır. Mən də
tələbələr üçün universitetdə belə bir şərait yaratmışam: ekran-proyektor. Evdə
kinoya baxmıram. Seriallara heç baxmıram. Böyük ekranda, qaranlıq zalda oturub
ayrılmadan ekranda baxırsan. Film şeir, simfoniya kimidir. Bunun başqa təsiri
var. Təki kinoteatr olsun…
– Siz gənclikdəki kimi kinematoqrafiyanın dünyanı dəyişə biləcəyinə
inanırsınız?
– Mən buna heç vaxt inanmırdım. Sadəcə, bəzən filmə baxıb ”belə eləsəm, daha
yaxşı olacaq” demişəm, filmlə dünyanın dəyişə biləcəyini düşünməmişəm. Rus
ədəbiyyatı və ruslarda olan vəhşilik… Dostoyevski deyirdi ki, mən dünyada heç
bir çevrilişə bəraət qazandırmaram ki, onun nəticəsində bir uşağın göz yaşı
tökülsün. Alman milləti də Höteni, Motsartı yetirdi…
– Təsəvvür edək ki, “Retro” verilişini izləmək üçün ekran qarşısındayıq.
Tamaşaçılara hansı filmləri tövsiyə edərdiniz?
– Yalnız öz sevdiyim filmləri deyəcəm: Kurasavanın “Yaşamaq”, Fellininin
“Yol”, “Kabiriyanın gecələri”, “Səkkiz yarım”, “Gecə” və “Tutulma”, Berqmanın
“Çiyələk tarlası”, “Persona”, Viskontinin “Venesiyada ölüm” filmlərini…
Kinoda ən şedevr filmlər çəkilən dövr 1946-1966-cı illər idi. Bu dövrdə şah
əsərlər yarandı. 21-ci əsrdə çəkilən şedevr film görməmişəm…
– Belə bir fikir var ki, rejissorlar ən yaxşı filmlərini 50 yaşdan sonra
çəkirlər…
– Təki belə olsun… Bu sözünüz mənə təsəllidir. Amma təcrübə göstərir ki,
bəzən ilk filmlər yaxşı olur, amma həmişə yox. Məsələn, Fellini ömrünün birinci
yarısında böyük əsərlər çəkib.
