Ramil Tahirov: “İpoteka üçün tələb olunan sənədlərin siyahısı minimuma
endirilib” – MÜSAHİBƏ + FOTO
Bizim WhatsApp kanalımıza buradan abunə ola bilərsiniz
“Fondun tələblərinə uyğun verilmiş ipoteka kreditlərinin 35%-dən çox hissəsini
dövlət dəstəyinə ehtiyacı olan xüsusi kateqoriyaya aid şəxslərə verilmiş
güzəştli ipoteka kreditləri təşkil edir”.
Bunu İpoteka və Kredit Zəmanət Fondunun (İKZF) İdarə Heyətinin sədr müavini
Ramil Tahirov “Report”a müsahibəsində deyib.
– Ramil müəllim, Azərbaycanda 18 ildən çoxdur ki, ipoteka kreditləşməsi həyata
keçirilir, bu məqsədlə İpoteka və Kredit Zəmanət Fondu yaradılıb. Fondun tətbiq
etdiyi alətlərin ölkə əhalisinin mənzil təminatındakı rolunu necə
qiymətləndirirsiniz?
– Bildiyiniz kimi, İKZF Qafqaz regionunun ilk ipoteka bazarı operatorudur.
Fond 2005-ci ildə Prezidentİlham Əliyevin fərmanı ilə yaradılıb və 2006-cı ilin
mart ayından ölkədə uzunmüddətli ipoteka kreditlərinin verilməsinə başlanılıb.
Növbəti dövrlərdə dövlət başçısının müvafiq fərmanları ilə fondun fəaliyyət
istiqamətləri, məhsul kataloqu tədricən genişlənib və 2019-cu ildə mənzil
təminatı alətlərimizin sırasına satmaq öhdəliyi ilə kirayə mexanizmi də əlavə
edilib.
Bütövlükdə bu günə qədər fondun təqdim etdiyi uzunmüddətli yaşayış maliyyəsi
alətləri (ipoteka kreditləşməsi və satmaq öhdəliyi ilə kirayə) vasitəsilə 54
minə yaxın ailə mənzil şəraitinin yaxşılaşdırılmasına nail olub. Bağlanılmış
ipoteka krediti müqavilələrinin ümumi məbləği 3 milyard manatı keçib. Təkcə son
üç ildə 1,2 milyard manatdan çox ipoteka krediti verilib ki, bu da 16 400-ə
yaxın ailənin mənzil şəraitini yaxşılaşdırmağa imkan verib.
Fondun yaşayış maliyyəsi alətləri vasitəsilə mənzil şəraitini yaxşılaşdırmış
insanların, ailələrin 70%-i gənclərdir. Fondun tələblərinə uyğun verilmiş
ipoteka kreditlərinin 35%-dən çox hissəsini dövlət dəstəyinə ehtiyacı olan
xüsusi kateqoriyaya aid şəxslərə verilmiş güzəştli ipoteka kreditləri təşkil
edir.
Bütün bunlarla yanaşı, fond xüsusi dəstəyə ehtiyacı olan əhali
kateqoriyalarının mənzil təminatının yaxşılaşdırılması üzrə dövlət
proqramlarında da fəal iştirak edir. Belə ki, ölkə rəhbərinin Vətən Müharibəsi
Qəhrəmanlarının və onların ailə üzvlərinin sosial-məişət şəraitinin
yaxşılaşdırılması haqqında Sərəncamının icrası çərçivəsində Fond 2021-22-ci
illərdə 84 mənzili Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinə təhvil verib.
Eyni zamanda, fond güzəştli ipoteka kreditləşməsi vasitəsilə Mənzil İnşaatı
Dövlət Agentliyinin (MİDA) sərəncamında olan mənzillərin satışının
dəstəklənməsini həyata keçirir. 2018-ci ildən güzəştli mənzillərin
maliyyələşdirilməsi üçün 4 743 şəxsə 227 milyon manatdan çox ipoteka krediti
verilib. MİDA-nın sərəncamında olan mənzillərin təxminən 80%-nin satışı fondun
vəsaiti hesabına verilən ipoteka kreditləri vasitəsilə həyata keçirilib.
Bununla yanaşı, İKZF hazırda ölkədə həyata keçirilən genişmiqyaslı dövlət
proqramları və strategiyalar çərçivəsində görülən tədbirlərə də öz fəaliyyət
istiqamətlərinə uyğun olaraq aktiv şəkildə cəlb edilib.
– Qeyd etdiyiniz kimi, fondun əsas fəaliyyət istiqamətlərindən biri
uzunmüddətli ipoteka kreditləşməsidir. Ümumiyyətlə, Azərbaycanda bu mexanizm
necə fəaliyyət göstərir?
– Ümumiyyətlə, dünya təcrübəsində dövlət dəstəyi ilə fəaliyyət göstərən
yaşayış maliyyəsi mexanizmlərinin tətbiqinin əsas məqsədi dövlətin sosial
mənzil siyasətinin dəstəklənməsi, ödəniş qabiliyyəti olan, şəxsi yığımları
davamlı və sabit xarakter daşıyan, lakin yaşayış sahəsinin alınmasına kifayət
etməyən, əsas etibarilə aşağı və orta gəlir qrupuna aid edilən insanların
uzunmüddətli kreditləşdirilməsi vasitəsilə uyğun qiymətə mənzillərə çıxışının
təmin edilməsidir.
Dünyada ipoteka kreditlərinin maliyyələşdirilməsi ilə bağlı müxtəlif modellər
mövcuddur. Azərbaycanda tətbiq olunmuş mexanizm bu modellərin arasında ən
qabaqcıl hesab olunan təkrar bazar modelidir. Bu modeli onun işləmə mexanizminə
görə bəzən ikipilləli də adlandırırlar. Bu, onunla bağlıdır ki, bu sxemdə ilk
mərhələdə banklar vətəndaşlardan müraciətləri qəbul edir və onları emal
etdikdən sonra müvafiq rəsmiləşdirmə işlərini aparırlar və öz vəsaitləri
hesabına bu kreditləri verirlər. Daha sonra isə banklar bu kreditləri
ixtisaslaşmış ipoteka təşkilatlarına satırlar.
Azərbaycanda tətbiq olunmuş model və ipoteka şərtləri seçilərkən ilk növbədə
bu sahədə beynəlxalq, o cümlədən Avropa təcrübəsi ətraflı şəkildə öyrənilib və
ölkəmizin iqtisadi xüsusiyyətləri və əhalinin ehtiyacları nəzərə alınıb.
İpoteka kreditləşməsi ümumilikdə əhalinin yaşayış sahəsi ilə təmin olunması
probleminin həllinin əsas mexanizmlərindən biri olmaqla yanaşı, investisiya
mühitinin qorunmasına, iqtisadiyyatın real sektorunun inkişafına, sosial
sferada bir çox problemlərin aradan qaldırılmasına, işsizlik probleminin həll
edilməsinə dəstək verir, bank sisteminin sabitliyinin və səmərəliliyinin
artırılmasında mühüm yer tutur.
Ölkədə ipoteka kreditləşməsi mexanizmi formalaşdırılarkən bir neçə təməl
prinsip əsas götürülüb.
Bu prinsiplərdən biri sosiallıqdır. Qeyd etdiyim kimi, artıq uzun illərdir ki,
ölkəmizdə dövlət dəstəyi ilə əhaliyə bazar şərtlərindən fərqli olan şərtlərlə
ipoteka kreditləri təklif edilir, aşağı və orta gəlirli əhalinin ipoteka
kreditlərinə çıxışı təmin edilir. Hazırda fondun vəsaiti hesabına verilən
ipoteka kreditləri üzrə maksimal illik faiz dərəcəsi 8% təşkil etsə də,
müvəkkil banklar arasında yaradılmış rəqabət mühitinin nəticəsi olaraq, ipoteka
kreditləri üzrə orta faiz dərəcəsi 6,12%-dir, kredit üzrə ilkin ödənişə tələb
isə 10%-dən başlayır. İpoteka kreditləri yalnız milli valyutada və sabit faiz
dərəcəsi ilə verilir və beləliklə borcalan məzənnənin və kredit üzrə faiz
dərəcəsinin əlverişsiz dəyişməsindən sığortalanır.
Digər təməl prinsip şəffaflıqdır. İpoteka kreditləri kifayət qədər əlverişli
şərtlərlə verildiyi üçün bu kreditlərə əhali arasında yüksək maraq, böyük tələb
formalaşıb. Kreditlərin verilməsi zamanı növbəliliyin tətbiqi və ədalətli
şəkildə idarə edilməsi, eləcə də bu sahədə insan amilinin aradan qaldırılması
məqsədilə müraciətlərin qəbulundan ipoteka kreditlərinin verilməsinədək bütün
proses tam şəkildə avtomatlaşdırılıb. Hazırda ipoteka kreditləri üzrə
müraciətlərin qəbulu real vaxt rejimində Elektron Hökumət Portalına
(www.e-gov.az) inteqrasiya edilmiş “Elektron ipoteka və kredit zəmanət” sistemi
vasitəsi ilə həyata keçirilir. Bu sahədə mümkün sui-istifadə hallarının aradan
qaldırılması məqsədilə proseslərə adekvat nəzarəti təmin edəcək daxili nəzarət
və monitorinq sistemi formalaşdırılıb, vətəndaşlardan daxil olan müraciət,
sorğu və şikayətlərə operativ şəkildə reaksiya verilməsi üçün Çağrı Mərkəzi
yaradılıb.
“Elektron ipoteka və kredit zəmanət” sistemi 2013-cü ildən fəaliyyət göstərir,
ölkəmizdə əhaliyə göstərilən ilk elektron dövlət xidmətlərindəndir. Sistemin
tətbiqi nəticəsində bürokratiya halları istisna edilib, müraciətlərin qəbulu və
kreditlərin verilməsi ilə yanaşı, həmin kreditlərə xidmət prosesi (ödənişlərin
qəbulu, sığorta müqavilələrinin uzadılması) də tam avtomatlaşdırılıb, tələb
olunan sənədlərin siyahısı minimuma endirilib. Bütün bunlar isə daha bir təməl
prinsipin – rahatlıq və əlçatanlığın artırılmasına gətirib çıxarıb.
İpoteka sistemi formalaşdırılarkən əsas götürülmüş digər prinsip isə
etibarlılıq və dayanıqlılıqdır. Məlum olduğu kimi, hər bir maliyyə mexanizminin
fəaliyyətində qarşıya qoyulmuş məqsədlərə və hədəflərə nail olunması üçün onun
iqtisadi reallıqlara əsaslanan sağlam bünövrə üzərində qurulması,
etibarlılığının və dayanıqlığının təmin edilməsi təməl şərtlərdəndir. Məhz bu
baxımdan fondun fəaliyyətə başladığı ilk illərdən etibarən ipoteka
kreditləşməsi sahəsində təkmil infrastruktur, geniş xidmət şəbəkəsi qurulub,
həm kreditorların, həm də borcalanların hüquqlarının etibarlı müdafiəsini təmin
edən təkmil normativ-hüquqi baza yaradılıb, borcalanların ödəniş qabiliyyətinin
qiymətləndirilməsi, kreditlərin verilməsi və rəsmiləşdirilməsi sahəsində vahid
standartlar tətbiq edilib.
– Siz əlçatanlığın təmin olunması üçün görülən işlərdən danışdınız. Bəzən
mətbuatda, televiziyada iqtisadçılar, ekspertlər, millət vəkilləri bu sahə ilə
bağlı müxtəlif fikirlər səsləndirir, təkliflər verir. Hazırda ipoteka
kreditlərinin verilməsi şərtləri necədir, bu kreditlər əhali üçün nə dərəcədə
əlçatandır? İqtisadi reallıqlar, beynəlxalq təcrübə nəzərə alınmaqla ölkəmizdə
ipoteka kreditlərinin məqbulluq səviyyəsini necə qiymətləndirərdiniz?
– 2021-ci ildə verilmiş ipoteka kreditlərinin məbləği 356 milyon manat,
2022-ci ildə 421,5 milyon manat, 2023-cü ildə isə 459,4 milyon manat təşkil
edib. Qeyd olunan dövr ərzində ayrılmış vəsaitlərdən vətəndaşlarımız tam
istifadə edib ki, bu özü də ipoteka kreditlərinin əhali üçün məqbul olmasının
göstəricisidir.
Bilirsiniz ki, hazırda fondun vəsaiti hesabına müvəkkil banklar həm adi, həm
də güzəştli ipoteka kreditlərinin verilməsini həyata keçirirlər. Adi ipoteka
kreditləri üzrə maksimal məbləğ 150 000 manat, maksimal müddət 300 ay, illik
faiz dərəcəsi 8%, güzəştli ipoteka kreditləri üzrə maksimal məbləğ 100 000
manat, maksimal müddət 360 ay, illik faiz dərəcəsi isə 4% təşkil edir.
Adi ipoteka kreditləri fondun daxili maliyyə bazarlarından cəlb etdiyi,
güzəştli ipoteka kreditləri isə dövlət büdcəsindən ayrılmış vəsaitlər hesabına
verilir. Güzəştli ipoteka kreditləri ilə yanaşı, adi ipoteka kreditləri üzrə
aşağı faiz dərəcələrinin və əhali üçün məqbulluğun saxlanılmasında bu sahəyə
göstərilən dövlət dəstəyinin rolunu xüsusilə vurğulamaq lazımdır.
Əlavə olaraq bir daha qeyd etmək istəyirik ki, son illərdə ipoteka
kreditləşməsi sahəsində yaranmış sağlam rəqabət nəticəsində müvəkkil banklar
əhaliyə daha aşağı faizlərlə ipoteka kreditləri təklif etməkdədir və bunun
nəticəsində adi ipoteka kreditləri üzrə maksimal faiz dərəcəsinin 8% olmasına
baxmayaraq 2021-23-cü illərdə orta illik faiz dərəcəsi 7,4% təşkil edib. MDB,
eləcə də iqtisadi konyunktur və inkişaf səviyyəsi baxımından Azərbaycana yaxın
ölkələrlə ipoteka kreditləri üzrə faiz dərəcələri daha yüksəkdir. Belə ki,
hazırda Rusiyada ipoteka kreditləri üzrə orta faiz dərəcələri 13%, o cümlədən
dövlət dəstəyi ilə 8%, Qazaxıstanda 10,5%, Türkiyədə isə 43% təşkil edir.
Dünya təcrübəsində bir sıra hallarda iqtisadi konyunkturun dəyişməsindən
yarana biləcək risklərin qarşılanması məqsədilə “üzən” faiz dərəcələri tətbiq
edilir, faizlərin indeksləşdirilməsi aparılır.
Son 15 il ərzində əhalinin nominal gəlirlərinin artmasına, daşınmaz əmlak
bazarında qiymətlərin və cəlb olunan maliyyə resursları üzrə faiz dərəcələrinin
dəyişməsinə baxmayaraq, əhalinin sosial müdafiəsi baxımından ölkəmizdə ipoteka
kreditləri üzrə sabit faiz dərəcələri tətbiq olunur. Belə ki, vətəndaş bütün
ipoteka krediti dövründə yalnız sabit aylıq ödənişləri həyata keçirir.
Lakin ipoteka kreditlərinin əlçatanlığından danışarkən nəzərə almaq lazımdır
ki, ipoteka kreditləri hər şeydən öncə bank məhsuludur. Bu kreditlərin
verilməsi müraciət etmiş şəxslərin ödəniş qabiliyyətinin və kredit tarixçəsinin
qiymətləndirilməsi əsasında həyata keçirilir və fondun bununla bağlı dünya
təcrübəsinə əsaslanan ciddi standartları formalaşıb. Məhz bu standartların
tətbiqi nəticəsində fondun bu günə kifayət qədər sağlam kredit portfeli
formalaşıb və portfel üzrə hər hansı bir itki müşahidə olunmayıb.
Bir daha vurğulamaq istəyirəm ki, ipoteka krediti bir bank məhsuludur və
borcalanların uzun müddət ərzində stabil ödənişlər həyata keçirməsini nəzərdə
tutur. Defolt halında öncə ipoteka kreditinin təminatı olan yaşayış sahələrinə
tutmanın yönəldilməsi faktını nəzərə alsaq, zamanında borcalanın ödəniş
qabiliyyətinin düzgün qiymətləndirilməməsi gələcəkdə həm vətəndaşın özü üçün
əlavə sosial problemlərin yaranmasına, həm də bütövlükdə maliyyə sistemi üçün
çətinliklərə, makroiqtisadi çərçivənin pozulmasına gətirib çıxara bilər.
İpoteka kreditləşməsi mexanizmində son məqsəd uzunmüddətli və kifayət qədər
iriməbləğli ipoteka kreditlərinin verilməsi deyil. Burada əsas məqsəd
vətəndaşın mənzil şəraitinin yaxşılaşdırılmasıdır. İpoteka krediti isə bu
məqsədə nail olmaq üçün bir vasitədir və verilən kreditlərin məbləği, bu
kreditlər üzrə ödənişlər istənilən halda vətəndaşın ödəmə qabiliyyətinə uyğun
olmalıdır.
Yekun olaraq, qeyd etmək istəyirəm ki, hazırda ölkəmizdə maliyyələşdirilən həm
adi, həm də güzəştli ipoteka kreditləri dövlət dəstəyi nəticəsində kifayət
qədər sosialyönümlüdür və bu kreditlərin əhali üçün əlçatanlığı daim diqqət
mərkəzindədir. Bu məqsədlə fond mövcud problemlərin öyrənilməsi üçün illik
qaydada əhali arasında sorğular təşkil edir, mütəmadi şəkildə beynəlxalq
təcrübənin araşdırılması, eləcə də ölkə üzrə iqtisadi göstəricilərin və fondun
əvvəlki illərdə formalaşmış məlumat bazasının statistik təhlilini həyata
keçirir. Alınmış nəticələrdən asılı olaraq, müvafiq tədbirlər görülür və dövri
olaraq aidiyyəti qurumlar qarşısında təkliflərlə çıxış edilir.
– Bu gün səsləndirilən təkliflərdən biri də ipoteka kreditləri üzrə qeyd
etdiyiniz maksimal məbləğlərin artırılmasıdır. Ekspertlər hesab edirlər ki,
daşınmaz əmlak qiymətləri artdığı üçün bu məbləğlər də artırılmalıdır.
– Bildiyiniz kimi, ipoteka kreditlərinin verilməsi ölkə Prezidentinin 22 iyun
2016-cı il tarixli fərmanı ilə təsdiq edilmiş “İpoteka və Kredit Zəmanət
Fondunun vəsaiti hesabına ipoteka kreditinin, o cümlədən güzəştli ipoteka
kreditinin verilməsi Qaydası” ilə tənzimlənir.
Qaydaya əsasən, ipoteka kreditləri üzrə maksimal məbləği, illik faiz
dərəcələrinin yuxarı həddini ölkədaxili sosial-iqtisadi vəziyyətin təhlili
əsasında, formalaşmış ipoteka portfeli üzrə orta parametrləri və digər iqtisadi
göstəricilər nəzərə alınmaqla fondun Himayəçilik Şurası müəyyən edir.
Qeyd olunduğu kimi, hazırda adi ipoteka kreditləri üzrə maksimal kredit
məbləği 150 min manat, faiz dərəcəsi illik 8%, güzəştli ipoteka kreditləri üzrə
isə maksimal məbləğ 100 min manat, faiz dərəcəsi 4% təşkil edir.
Məlumat üçün bildiririk ki, 2024-cü ilin ilk rübündə verilmiş ipoteka
kreditlərinin məbləği üzrə orta göstərici təxminən 8 9000 manat, alınan yaşayış
sahəsinin qiyməti üzrə 131 000 manat təşkil edib. Regionlarda bu məbləğ orta
göstəricidən bir qədər də aşağıdır.
Qeyd etmək istəyirik ki, ipoteka kreditlərinin əsas hədəfi aşağı və orta
təminatlı vətəndaşların mənzil şəraitinin yaxşılaşdırılmasına yönəldilib və
statistik göstəricilərdən göründüyü kimi, kredit məbləği üzrə müəyyən olunmuş
maksimal hədlər hazırda əhalinin tələbinə tam uyğundur.
– Azərbaycanda ipoteka krediti ilə ev almaq istəyənlərin üzləşdikləri
çətinliklərdən biri də gəlirlərin hələ də tam rəsmi olmaması ilə bağlıdır.
Baxmayaraq ki, son illər ölkədə bu istiqamətdə çox ciddi islahatlar gedir, amma
iş yerində aldığı maaşı və yaxud gəlirləri tam rəsmiləşməyən şəxslər də
mövcuddur. Bu məsələ ipoteka kreditləşməsində necə tənzimlənir?
– Bildiyiniz kimi, ölkədə iqtisadi artımın davamlı, dayanıqlı olması dövlətin
əsas prioritetlərindən biridir. İqtisadi sistemin şəffaflığının təmin olunması
iqtisadiyyatın dayanıqlı inkişafının təməlidir. Məhz buna görə ölkədə
gəlirlərin və əmək bazarının şəffaflaşdırılması istiqamətində dövlət ardıcıl və
sistemli tədbirlər həyata keçirir.
Bu məqsədlə geniş vergi islahatları aparılır, həm işçilər, həm işəgötürənlər,
sahibkarlar üçün müxtəlif stimullar yaradılır, əməkhaqqı, dövriyyənin
leqallaşdırılması məqsədilə müxtəlif dəstək alətləri tətbiq edilir. Burada son
illər ərzində qeyri-neft və özəl sektorda əməkhaqları üzrə gəlir vergisi ilə
bağlı güzəştlərin tətbiqi, sosial sığorta yükünün işəgötürənlə işçi arasında
bölünməsi və nəticədə işəgötürənin fiskal yükünün azalmasını qeyd etmək olar.
Digər istiqamət uçot sisteminin təkmilləşdirilməsi, gəlir və xərcin uçotunun
daha da şəffaflaşdırılması, nağdsız hesablaşmaların genişləndirilməsi ilə
bağlıdır.
Fond da iqtisadi şəffaflığın artırılması və qeyri-rəsmi məşğulluğun qarşısının
alınması istiqamətində ölkədə həyata keçirilən siyasəti dəstəkləyir. Borcalanın
gəlirlərinin qiymətləndirilməsi yalnız müvafiq qaydada təsdiq olunan sənədlər
əsasında aparılır.
Qeyd etdiyim kimi, hazırda rəsmi gəlirlərə malik vergi ödəyicisi olan bütün
Azərbaycan vətəndaşlarının ipoteka kreditlərindən faydalanması üçün müvafiq
şərait yaradılıb. Kredit üçün müraciət edən vətəndaşların aylıq məcmu gəlirinin
hesablanması zamanı ölkə ərazisində əldə edilən, həm də onun hüdudlarından
kənardakı mənbələrdən daxil olan milli və xarici valyutadakı gəlirləri nəzərə
alınır. Bu yanaşma fondun fəaliyyətə başladığı gündən tətbiq edilir və indiyə
qədər dəyişməyərək sabit qalır.
Dövlət sektoru ilə yanaşı, özəl sektorda çalışan şəxslər də bərabər əsaslarla
bu sistemdən faydalana bilirlər. İpoteka kreditlərindən faydalanan şəxslərin
44%-i özəl sektorda çalışan şəxslərin payına düşür.
Əlavə olaraq, qeyd etmək istəyirəm ki, borcalanların ödəniş qabiliyyətinin
qiymətləndirilməsi zamanı paytaxt və regionlar arasında gəlir səviyyəsi və
yaşayış xərcləri üzrə fərqlər də nəzərə alınıb. Belə ki, müraciət edən
şəxslərin ailə üzvlərinin saxlanması xərclərinin hesablanması zamanı
regionlarda paytaxt və paytaxta yaxın ərazilərlə müqayisədə daha aşağı əmsallar
tətbiq olunur. Bakı şəhərində bu, ölkə üzrə yaşayış minimumunun 50%-i həddində
(135 manat) götürülürsə, regionlarda yaşayış minimumunun 25%-i həddində (67,5
manat) nəzərə alınır.
Bu da öz növbəsində regionlarda çalışan şəxslərin paytaxt və paytaxta yaxın
ərazilərin sakinləri ilə müqayisədə daha aşağı gəlirlə ipoteka kreditlərinə
çıxışına imkan yaradır.
Borcalanın gəlirlərinin rəsmi məlumat əsasında qiymətləndirilməsinin digər
mühüm səbəbi – ipoteka kreditləşməsi ilə bağlı risklərin idarəolunmasıdır. Bu
kreditlərin verilməsi müraciət etmiş şəxslərin ödəniş qabiliyyətinin və kredit
tarixçəsinin qiymətləndirilməsi əsasında həyata keçirilir və fondun bununla
bağlı dünya təcrübəsinə əsaslanan ciddi standartları mövcuddur. Məhz bu
standartların tətbiqi nəticəsində bu günə fondun sağlam kredit portfeli
formalaşıb. Qeyd etmək lazımdır ki, indiyə qədər fondun vəsaiti hesabına
verilmiş kreditlərin cəmi 1%-də ödənişlərində gecikmələr olub ki, bu da kifayət
qədər müsbət göstəricidir.
Hesab edirik ki, iqtisadi şəffaflığın dəstəklənməsi və ipoteka kreditləşməsi
sahəsində risklərin idarəedilməsi baxımından borcalanın ödəmə qabiliyyətinin
yalnız rəsmi mənbələrdən əldə olunan gəlirlər hesabına qiymətləndirilməsi
mövcud şəraitdə özünü doğruldur.
– Hazırda güzəştli ipoteka kreditlərinə tələb yüksəkdir. Bu kreditləri kimlər
ala bilərlər və kreditlər həmin sosial qruplar arasında necə paylanılır?
– 2007-ci ildən etibarən xüsusi kateqoriyaya daxil olan gənc ailələrin və
hərbi qulluqçuların mənzil şəraitinin yaxşılaşdırılması məqsədilə güzəştli
ipoteka kreditləşməsi mexanizminin tətbiqinə və güzəştli ipoteka kreditlərinin
verilməsinə başlanılıb.
Mexanizmin tətbiqinə başladıqda güzəştdən istifadə etmək hüququna malik əhali
kateqoriyalarının sayı yeddi olduğu halda hazırda bu kateqoriyaların sayı 17-yə
qədər artırılıb.
Güzəştli ipoteka kreditləşməsi vasitəsilə MİDA-nın sərəncamında olan
mənzillərin satışının dəstəklənməsi də həyata keçirilir. Belə ki, MİDA-nın
sərəncamında olan mənzilləri almaq hüququ olan şəxslərin dairəsi güzəştli
ipoteka krediti almaq hüququ olan şəxslərin dairəsi ilə eyniləşdirilib.
Güzəştli ipoteka kreditləri dövlət büdcəsindən ayrılmış vəsaitlər hesabına
verilir. Fondun fəaliyyət dövrü ərzində güzəştli ipoteka kreditlərinin
maliyyələşdirilməsi məqsədilə dövlət büdcəsindən 930,4 milyon manat vəsait
ayrılıb.
Ötən müddətdə fondun vəsaiti hesabına 16 mindən çox ailə güzəştli ipoteka
krediti hesabına mənzil şəraitinin yaxşılaşdırılmasına nail olub. Dövlət
büdcəsindən ayrılan vəsaitlər hesabına 2021-23-cü illərdə hər il orta hesabla 1
700 ailə güzəştli ipoteka krediti vasitəsilə yaşayış şəraitini yaxşılaşdırıb.
Qeyd etmək istərdim ki, güzəştli kreditlərin kifayət qədər əlverişli şərtlərlə
verilməsi, eləcə də dövlətin mənzil təminatı sahəsində siyasətinin sosial
cəhətdən həssas çoxmiqyaslı əhali qruplarını əhatə etməsi bu kreditlərə çox
böyük tələbin formalaşmasına gətirib çıxarıb.
Dövlət büdcəsindən ayrılmış vəsaitlərin güzəştli ipoteka krediti almaq hüququ
olan müxtəlif sosial qruplar arasında ədalətli və şəffaf şəkildə paylanılması
üçün güzəştli ipoteka kreditləri üçün müraciət və digər proseslər tam şəkildə
avtomatlaşdırılıb. Hazırda həm adi, həmdə güzəştli ipoteka kreditləri üzrə
müraciətlər “Elektron İpoteka və Kredit Zəmanət sistemi” vasitəsilə həyata
keçirilir və güzəştli ipoteka kreditini almaq hüququna malik bütün əhali
kateqoriyaları üzrə bərabər imkanlar yaradılıb.
– Ramil müəllim, söhbətimizin əvvəlində siz fondun yaşayış maliyyəsi alətləri
sırasında, həmçinin, satmaq öhdəliyi ilə kirayə mexanizmini qeyd etdiniz.
Bildiyimiz qədər bu alət güzəştli ipoteka kreditlərinin şamil olunmadığı aşağı
gəlirli vətəndaşların mənzil təminatını yaxşılaşdırmağa imkan verir.
– Haqlısınız. Satmaq öhdəliyi ilə kirayə mexanizmi Prezident İlham Əliyevin 25
yanvar 2019-cu il tarixli fərmanı ilə yaradılıb. Mexanizmin əsas məqsədi şəxsi
yığımları yetərli olmayan vətəndaşların mənzil şəraitinin yaxşılaşdırılmasından
ibarətdir ki, bu da geniş əhali kateqoriyalarına mənzil sahibi olmaq üçün əlavə
imkanlar yaradır.
Satmaq öhdəliyi ilə kirayə mexanizminin əsas özəlliklərindən biri ilkin ödəniş
tələbinin olmamasıdır ki, bu da şəxsi yığımları yetərli olmayan vətəndaşların
mənzil şəraitinin yaxşılaşdırılması üçün əlverişli imkan yaradır. Cəmi 12 aylıq
kirayə haqqını qabaqcadan ödəmək kifayət edir ki, vətəndaş tam təmirli mənzilin
açarını əldə edə bilsin.
Mexanizm çərçivəsində yaşayış sahələri müqavilə müddətinin sonuna kimi fondun
mülkiyyətində qalır ki, bu da məhsul üzrə riskləri minimuma endirir və fond
kirayə mənzil üçün müraciət edən vətəndaşın gəlirlərinin və xərclərinin
qiymətləndirilməsi zamanı daha yumşaq yanaşma tətbiq edir. Məsələn, kredit
tarixçəsi müsbət olan vətəndaşların aylıq xərclərində ölkə üzrə yaşayış
minimumu ümumiyyətlə nəzərə alınmır.
Bu zaman aylıq ödənişlər də çox güzəştli şərtlərlə hesablanır. Belə ki,
mexanizm çərçivəsində fondun gəlirliliyi nəzərdə tutulmayıb. Aylıq ödənişlərə
yalnız sığorta xərcləri və qaydalarla nəzərdə tutulmuş zəruri xərclər daxildir.
2022-ci ildən tətbiq olunan digər yeniliyə əsasən, dövriyyəsini sənədlə təsdiq
edə bilməyən şəxslər, yəni sabit vergi ödəyiciləri də kirayə mənzil
mexanizmindən faydalanmaqla uzun müddətə ödəmə imkanı ilə mənzil tələbatını
ödəyə bilirlər. Söhbət bərbər, dərzi və bu kateqoriyalardan olan başqa peşə
sahiblərindən gedir.
İpoteka kreditləşməsində olduğu kimi, satmaq öhdəliyi ilə kirayə mexanizmində
də müraciətlərin qəbulundan tutmuş sənədləşməyə qədər bütün proseslər tək
şəxsiyyət vəsiqəsi ilə elektron sistem üzərindən aparılır ki, bu da
vətəndaşların həm vaxtına, həm də vəsaitlərinə qənaət etməyə imkan yaradır.
İndiyədək 4 500-ə yaxın vətəndaş və yaxud ailə bu mexanizmdən yararlanaraq
mənzil şəraitini yaxşılaşdırıb ki, onların da 70%-ə yaxını gənclərdir.
– Qeyd etdiniz ki, fond 2006-cı ildən fəaliyyət göstərir. Bu dövr ərzində
ipoteka kreditləşməsində hansı yeniliklər tətbiq olunub?
– Qeyd etdiyim kimi, ipoteka kreditləşməsi əhalinin mənzil təminatının
yaxşılaşdırılmasının tərkib hissəsi kimi dövlətin həyata keçirdiyi sosial
siyasətin vacib istiqamətlərindən biridir. Bununla bağlı fond mütəmadi olaraq
ölkə əhalisinin ipoteka kreditlərinə çıxış imkanlarının genişləndirilməsi,
ipoteka kreditləşməsi sisteminin təkmilləşdirilməsi məqsədilə digər aidiyyəti
dövlət qurumları ilə birlikdə mütəmadi şəkildə tədbirlər həyata keçirir.
Əgər biz 2006-cı ildən bu günədək fondun keçdiyi inkişaf yoluna nəzər salsaq,
bu illər ərzində ipoteka kreditləşməsində kifayət qədər əhəmiyyətli
dəyişikliklərin baş verdiyinin şahidi olaraq. Bu sırada ipoteka kreditləşməsi
sahəsində qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi və vahid standartların tətbiqini,
ipoteka kreditləri üzrə zəmanət mexanizminin yaradılmasını, ipoteka kreditləri
üzrə restrukturizasiya mexanizminin tətbiqini, ipoteka kreditləşməsinin
avtomatlaşdırılmasını, ipoteka qiymətli kağızları üzrə təkrar bazarın
formalaşdırılmasını göstərmək olar.
Eyni zamanda, tərəfimizdən mütəmadi olaraq ipoteka kreditləşməsində yaranmış
çətinliklər, əhalinin ehtiyacları, həmçinin qabaqcıl dünya ölkələrinin bu
sahədə təcrübələri dərindən öyrənilir və ölkəmizin xüsusiyyətləri nəzərə
alınmaqla tətbiq edilir. Zərurət yaranacağı hallarda gələcəkdə də fond ipoteka
kreditləşməsi sisteminin təkmilləşdirilməsi ilə bağlı müvafiq tədbirlər həyata
keçirəcək.
Hazırda fond ölkədə fəaliyyət göstərən ən iri, sağlam və yüksək dayanıqlılığı
olan maliyyə təsisatlarından biridir və mütərəqqi risk menecmenti sisteminə
malikdir. Fondun aktivləri 3 milyard manat, məcmu kapitalı isə 1,11 milyard
manat təşkil edir. Fond fəaliyyət dövrü ərzində bütün illəri mənfəətlə başa
vurub.
Fond yaşayış maliyyəsi mexanizminin fasiləsizliyin və inkişafının təmin
edilməsi məqsədilə büdcə vəsaitləri ilə yanaşı, maliyyə bazarlarının da
imkanlarından istifadə edərək uzunmüddətli istiqrazlar emissiya edir. Fond
ölkədə ilk dəfə olaraq 2009-cu ildə təmin edilmiş istiqrazların, 2016-cı ildən
isə ilk dəfə olaraq ipoteka istiqrazlarının emissiyasına başlayıb. 2009-cu
ildən etibarən fond daxili kapital bazarında 2,6 milyard manat məbləğində
istiqrazlar yerləşdirib. Bu günə qədər 762 milyon manatdan çox istiqrazlar üzrə
öhdəliklər yerinə yetirilib, istiqraz sahiblərinə 238 milyon manat civarında
faiz ödənişləri həyata keçirilib.
Fəaliyyətə başladığı dövrdən öz öhdəliklərini vaxtlı vaxtında yerinə
yetirməsi, tərəfdaşlarla münasibətlərini qarşılıqlı inam və etimad əsasında
qurması fondun yüksək işgüzar nüfuz qazanmasına səbəb olub. Görülmüş işlərin
nəticəsi olaraq fond ölkənin suveren reytinqinə bərabər reytinqə malik olan
yeganə maliyyə institutudur. Reytinqin “BB+” səviyyəsində (proqnoz “müsbət”)
təsdiq olunması əsas etibarilə fondun dövlətə məxsus olması, yaradıldığı gündən
etibarən onun fəaliyyətinə dövlətin ciddi nəzarət etməsi və davamlı
dəstəkləməsi, fondun ölkənin sosial-iqtisadi siyasətində strateji əhəmiyyətə
malik olması ilə əlaqədardır.
