Rusiyanın iqtisadi rıçaqları: İrəvanın Moskvadan qopmaq niyyəti fəlakətlə
nəticələnə bilər – ŞƏRH + FOTO
Bizim WhatsApp kanalımıza buradan abunə ola bilərsiniz
Ermənistanda anti-Rusiya əhvali-ruhiyyəsi artmaqdadır. Baş nazir Nikol
Paşinyanın Moskvanı müttəfiq kimi görmək istəməməsi və Qərbə tərəf meyillənməsi
iki ölkə arasındakı münasibətləri daha da gərginləşdirir. İstər Roma Statutunun
ratifikasiyası, istərsə də Qərbə səfərlərindən dərhal sonra Kremllə
münasibətlər barədə açıqlamaların verilməsi ipləri qopma həddinə çatdırıb.
Münasibətləri tam qoparmağı hədəfləyən N.Paşinyanın Qərbə istiqamət götürməsi
ölkə müxalifəti tərəfindən sərt tənqidlərə məruz qalır.
Müxalifətin fikrincə, Qərbin Paşinyana qucaq açması ölkə üçün xoş gələcək vəd
etmir. Qərbin vədləri sadə illüziyadan başqa bir şey deyil və İrəvanın Rusiya
əleyhinə fəaliyyəti ilə ölkənin iqtisadi və sosial vəziyyətini daha da
çətinləşdirir. Şübhəsiz ki, erməni müxalifətini belə düşünməyə vadar edən
səbəblər var və bu səbəblər arasında ilk yerlərdən birini iqtisadi məsələ
tutur. Çünki Ermənistan iqtisadiyyatının şah damarları Rusiyanın əlindədir və
bu, istənilən anda təsir rıçaqı kimi istifadə edilə bilər. Məsələn, təkcə
2015-ci ildə ölkədə elektrik enerjisi tariflərində cüzi artım ölkədə ciddi
etirazlara səbəb olmuşdu. Kütlə hökuməti günahlandırsa da, artımın əsas
səbəbkarı Kremlə məxsus “İnter RAO” şirkəti idi. Çünki elektrik şəbəkəsi məhz
bu şirkətə məxsusdur.
Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, Ermənistan iqtisadiyyatı tamamilə Rusiyanın
nəzarəti altındadır. Buraya dəmir yolu, elektrik şəbəkəsi, qaz stansiyalarından
tutmuş, əsas iri şirkətlər də daxildir. Göründüyü kimi, Moskvanın İrəvanda
iqtisadi rıçaqları kifayət qədər güclüdür və onlardan birini tərpətmək
sözügedən ölkədə ciddi nəticələrə səbəb ola bilir. Məsələn, Rusiyanın Kənd
Təsərrüfatı Nazirliyi 2023-cü ilin 1 dekabr tarixindən 2024-cü ilin 31 may
tarixinə qədər bərk buğdanın ixracını qadağan edən qanun layihəsi hazırlayıb.
Bu isə İrəvanın alnına vurulan zərbə sayılır. Çünki bu qadağa ona da şamil
edilir. Kremlin hazırladığı yeni qanun layihəsi isə Ermənistanda istehsal
edilən makaron və digər qənnadı məmulatları ilə bağlı problemə, qiymət artımına
səbəb olub. Qonşu ölkəmiz Avrasiya İqtisadi İttifaqına üzv olsa da, Rusiyanın
qadağasından yayına bilməyib. Hazırda erməni iqtisadçılar həyəcan təbili çalır,
yarıtmaz siyasətə görə hökuməti tənqid edirlər. Ermənistanda bərk buğda demək
olar ki, istehsal edilmir və bazar əsasən Rusiya ixracından asılıdır. Belə
olduğu halda, şimal qonşumuzun qəbul etdiyi qərar təkcə iqtisadi baxımdan yox,
siyasi baxımdan da xəbərdarlıq kimi qəbul edilməlidir.
Qaz sənayesi
SSRİ dağıldıqdan sonra Moskva Ermənistanı elektrik enerjisi ilə ödənişsiz
təmin etməyə başladı. Borclar da ildən ilə şişməyə başladı. 2002-ci ildə iki
ölkə arasında əldə edilən razılaşmaya görə, borc qarşılığında ermənilərin bir
sıra fabrik və zavodları Rusiyaya verildi. Bu sıraya “Mars” zavodu, 3 kimyəvi
zavod, Razdan kaskad elektrik stansiyaları və sair daxil idi. Sonradan isə
İrəvan büdcəsinə hansısa gəlir gətirə biləcək şirkətlər, enerji sahəsi, dəmir
yolları, qızıl və molibden mədənləri də borc əvəzinə Rusiyaya təhvil verdi. Bu
şirkətlər “Rosneft”, “Qazprom”, “Rusiya Dəmir Yolları” şirkətlərinin balansına
verildi.
İrəvanın enerji bazarının 60 faizi təbii qazdan asılıdır. Bu işlə isə
“Ermənistan Qazprom” şirkəti məşğul olur. 1997-ci ildə qurulan şirkətin ilk
illərdə səhmlərinin 45 faizi Ermənistana, 45 faizi Rusiyaya, 10 faizi isə
“Rosneft”in “İtera” şirkətinə məxsus olsa da, 2013-cü ildən “Qazprom”
ermənilərin qaz sənayesinin tam sahibinə çevrildi. Hazırda İrəvanın qaz
sənayesi tam olaraq, Kremldən asılıdır və qiymət artımlarına da “Qazprom”
nəzarət edir. Əgər təbii qazın qiymətində artım baş versə, bu, yumşaq dillə
desək, İrəvan üçün ciddi nəticələrə səbəb olacaq. Hökumət isə artıq Rusiya
qazına alternativ axtarmağa başlayıb. İran qazı daha bahadır və bu səbəbdən də
Ermənistanın iqtisadiyyat nazirinin müavini Akop Vardanyan Azərbaycandan qaz
idxal etməyə hazır olduğunu bildirib: “Əgər siyasi məsələlər həll olunarsa,
Azərbaycandan qaz idxal etməyə hazırıq. Sovet dövründə də analoji təcrübə olub.
Ermənistan Azərbaycandan qaz alırdı və üç böyük qaz kəməri bu məqsədə xidmət
edirdi”.
Maraqlıdır ki, qaz sənayesi tam olaraq Moskvanın nəzarətində olan rəsmi İrəvan
hökumətinin alternativ axtarışlarına Kremldən hələlik heç bir cavab verilməyib.
Amma qış yaxınlaşır və ərazisi əsasən dağlıq olan ermənilər sərt qış aylarında
qiymət artımı ilə üzləşə bilərlər.
Elektrik şəbəkəsi
Ermənistanın elektrik şəbəkəsi Rusiyanın “İnter RAO” şirkətinə məxsusdur.
Ölkənin əsas enerji istehsalçısı sıralarında olan Razdan İES də bu şirkətə
məxsusdur. Bununla yanaşı, Sevan-Razdan kaskadının 8 SES-nin sahibi olan
“Beynəlxalq energetika korporasiyası” da ruslara məxsus şirkətin balansındadır.
Hətta bir ara erməni mətbuatında sözügedən şirkətin Kremlə məxsus “Taşir”
qrupuna satıldığı barədə də xəbər dolaşırdı. Yuxarıda da qeyd etmişdik, 2014-cü
ildə sözügedən şirkət elektrik enerjisi tariflərinə qısa toxunmaqla ölkədə
ciddi narazılığa səbəb olmuşdu. İstisna edilmir ki, İrəvanda anti-Rusiya
əhvali-ruhiyyəsində daha bir sıçrayış müşahidə edilsə, Moskva bu rıçaqdan da
istifadə edəcək. Hazırda çətin iqtisadi vəziyyət, ağır sosial problemlərlə
boğuşan sadə erməni vətəndaşı üçün tariflərdə 4-5 dramlıq artım heç də xoş
qarşılanmayacaq.
Ermənistanın enerji sistemində Vorotan kaskadı xüsusi yer tutur. Hökumətdə də
anlayırlar ki, gec-tez Rusiya bu kaskadı da ələ keçirəcək. Bu səbəbdən şirkəti
amerikalılara satmaq üçün 2015-ci ildə hərəkətə keçildi. Bununla erməni
hökuməti rəqabət yaratmaq, enerji strategiyasında dəyişiklik etmək istəsə də,
şimal qonşumuz dərhal rıçaqını işə salaraq tariflərə “əl gəzdirdi” və İrəvanda
2015-ci ilin yayı çox isti keçdi. Xalq küçələrə axışaraq tariflərə etiraz etdi.
Dəmir yolu şəbəkəsi
Ermənistanın dəmir yolu şəbəkəsi olan “Cənubi-Qafqaz dəmir yolu” Rusiyanın RDY
Açıq Səhmdar Cəmiyyətinə məxsusdur. 2008-ci ilin 13 fevral tarixində İrəvan
şəhərində RDY ilə İrəvan arasında konsessiya müqaviləsi imzalanıb. Müqaviləyə
əsasən, “Ermənistan Dəmir yolları” dövlət qapalı səhmdar cəmiyyəti RDY-nin
idarəsinə verilib. Müqaviləyə əsasən, müddət 30 il təyin edilib. Amma 20 illik
əməkdaşlıqdan sonra tərəflərin qarşılıqlı razılığına əsasən, müqavilə müddəti
daha 10 il uzadıla bilər.
Belə olduğu halda, baş nazir Nikol Paşinyanın 2020-ci ilin 10 noyabr tarixli
Üçtərəfli Bəyanatın 9-cu bəndinin ləğvinə çalışması başadüşülən deyil.
Sözügedən bəyanatın 9-cu bəndi dəmir yolları ilə bağlıdır və qeyd edilir ki,
Azərbaycanın qalan əraziləri ilə Naxçıvan arasında nəqliyyat
kommunikasiyalarına Ermənistan ərazisində Rusiya Federal Təhlükəsizlik Xidməti
nəzarət etməli idi. Nikolun bu maddəni ləğv etmə cəhdi isə birbaşa Moskvaya
qarşı hesablanmış addımdır. Təsadüfi deyil ki, son günlər elə Paşinyan
sözügedən kommunikasiya xətlərinə nəzarət üçün Milli Təhlükəsizlik Xidmətinin
xüsusi bölməsinin yaranmasını açıqlayıb. Maraqlıdır ki, dəmir yolu şəbəkəsinə
tam nəzarət Moskva tərəfindən həyata keçirildiyi bir ölkənin baş nazirinin belə
bir açıqlama verməsi Rusiya tərəfindən xoş qarşılanmayacaq. Yəqin ki, yaxın
günlərdə şimal qonşumuz bu sahədə də olan rıçaqını işə sala bilər.
Dağ mədən sənayesi
Texut mədəni ermənilərin postsovet məkanında ən böyük mis-molibden məbədi
sayılır. Bu mədəndə 11 növ metal, xüsusən də qızıl yataqları var. Dəyəri isə 30
milyard dollar qiymətləndirilib. Hökumət mədənin işlənmə hüququnu 30 illik
müddətə Kremlin “Valeks Qrup” şirkətinə verib. İrəvanın isə bu müqavilədən
gəliri 600 milyon dollardır. Bu isə ümumi dəyərin 5 faizi deməkdir.
Yanacaq tədarükü
İrəvan maye yanacağı da əsasən Rusiyadan tədarük edir. Bu məsələ ilə bağlı
Ermənistana kvotalar verilib. Kvotalar tükənəndə isə hökumətin kvotanı artırmaq
üçün xahiş, minnətə baş vuracağı gün kimi aydındır. Amma Moskvanın son dövrlər
Ermənistanla münasibətlərin gərginləşdiyi bir vaxtda hansı cavabı verəcəyini
təxmin etmək elə də çətin deyil. Onun isə alternativ axtarmaq üçün vaxtı çox
azdır. Təsadüfi deyil ki, əsasən Rusiyadan idxal edilən benzin qiymətlərində
artıq ciddi artım müşahidə edilir. Yanacaq qiymətlərinin artması iqtisadiyyata
da təsirsiz ötüşməyəcək. Belə bir artım isə ümumi inflyasiyaya səbəb olacaq və
sadə erməninin rifahına mənfi təsir edəcək. Ermənistanda isə benzin
qiymətlərində artım hələ iyun ayından müşahidə edilir və bu artım 10 faizlik
artım idi. İyul ayında isə qiymətlər daha 11 faiz artıb. Sentyabrda isə artım
avqust ayı ilə müqayisədə 5,8 faiz təşkil edib. Rəsmi qurumlar ötən il ilə
müqayisədə cəmi 18 faizlik artımdan danışırlarsa, reallıq bu rəqəmin 50 faiz
olduğunu bildirir.
İki stulda əyləşmək
Ümumiyyətlə, rəsmi İrəvan son illər iki stulda əyləşmək qərarına gəlib: Rusiya
və Qərblə eyni anda dostluq etmək. Yerli siyasilər Rusiya ilə Aİİ çətiri
altında siyasi əməkdaşlığı, Avropa İttifaqı ilə isə iqtisadi inteqrasiyanı
hədəfləyib. Rusiya ilə gömrük və iqtisadi sahədə müqavilələr imzalamağa can
atan əvvəlki erməni hökuməti Avropa ilə də danışıqlar aparırdı. Bu danışıqların
2013-cü ildə müqavilə ilə başa çatacağını proqnozlaşdırsalar da, iyul ayında
Moskva təbii qazın qiymətini artırdı. Bir kubmetr üçün ödənən 180 dollar
avtomatik olaraq 270 dollara qədər artdı. Görünür, Avropa ilə yaxınlaşma istəyi
rəsmi Moskvanın xoşuna gəlməmişdi və rıçaqlarından istifadə edərək öz mesajını
göndərdi.
İnvestisiyalar
Ötən ilin yanvar-sentyabr aylarında Ermənistana kapital axını məsələsində
liderlik Rusiyaya məxsusdur. Bu ölkədən birbaşa investisiyalar nə az nə çox,
59,8 milyard dram təşkil edib. 59,8 milyard dram sərmayənin 44,7 milyard dramı
dağ-mədən sənayesinə, 12,4 milyard dramı isə elektrik və qaz sənayesinə
yönləndirilib. Qərbin sərmayələri isə əsasən, aviadaşınmalara yönləndirilib.
Məsələn, sözügedən dövr ərzində Argentina bu sahəyə 11 milyard dram pul qoyub.
İkinci yerdə isə BƏƏ durur və sərmayə həcmi 2 milyard 162 milyon dramdır.
Əgər ümumi rəqəmlərə baxsaq, xarici sərmayənin 40 faizi Kremlin payına düşür.
Bu isə 780 milyon dollar deməkdir. 2022-ci ilin rəqəmlərinə əsasən,
Ermənistanda 4 400 Rusiya şirkəti fəaliyyət göstərir.
Son illərdə Qərb şirkətləri müxtəlif sahələrə qoyulan investisiyaları
rentabelli olmadığı üçün azaldıblar. Kreml kapitalının isə boşalan sahələri
doldurması tendensiyası müşahidə edilir. Məsələn, mədənçıxarma sektorunda alman
və Niderland mənşəli kapitalda azalma qeydə alınıb və bu yeri rus kapitalı
doldurub. İndi sual olunur, Moskva ilə ipləri qoparmağı hədəfləyən İrəvan
hökuməti belə bir sahəyə hansı müddətə alternativ tapa bilər? Yuxarıda da qeyd
edildiyi kimi, Paşinyanın üz tutduğu Qərb son illər gəlir payı az olduğu üçün
Ermənistana sərmayə qoymağa elə də həvəs göstərmir.
Xarici ticarət
Cari ilin ilk yarısında ermənilərin xarici ticarətinin əsas payçısı MDB
ölkələridir. Burada da əsas partnyor Kremldir. 2023-cü ilin yanvar-iyun
aylarında Rusiya ilə ticarət dövriyyəsi 3 milyard dollardan çoxdur. Aİİ ilə isə
bu dövriyyə 1 milyard 413 milyon dollar təşkil edib. Bu rəqəm isə İrəvanın cari
dövr ərzində təkcə Çinlə ticarət dövriyyəsi ilə eynilik təşkil edir.
Cari ilin yanvar-iyun aylarında Ermənistanın ixracatına rəqəmlərlə baxsaq,
əsas tərəfdaşının Rusiya olduğunu görərik. Sözügedən dövr ərzində rəsmi İrəvan
Moskvaya 1 milyard 677 milyon dollarlıq mal ixrac edib. Bu isə ötən ilin
analoji dövrü ilə müqayisədə 3 dəfə artım deməkdir. Maraqlıdır ki, 2023-cü ilin
yanvar-iyun aylarında Avropa İttifaqına ixracat rəqəmlərində 11,7 faiz geriləmə
qeydə alınıb. Sözügedən məbləğ isə 376 milyon dollardan bir az çox olub.
Ermənistanın ixrac strukturunda Rusiyanın payı 50 faizi ötüb. Ölkə Aİİ-yə üzv
olana qədər bu pay 21 faiz idisə, son 10 il ərzində bu rəqəm kifayət qədər
artaraq 50 faizlik baryeri aşıb. Əgər müxtəlif məhsul qrupları ilə bağlı bir
problem yaransa, həmin bazar tamamilə və ya qısa müddətə bağlana bilər. Bu isə
İrəvan üçün çox ciddi problemlər deməkdir.
2023-cü ilin ilk altı ayında MDB ölkələrindən idxal ötən ilin analoji dövrü
ilə müqayisədə 26,7 faiz artıb. Rusiyadan 6 ay ərzində 1 milyard 405 milyon
dollara yaxın mal və məhsul idxal edilib. Bu isə ötən ilin analoji dövrü ilə
müqayisədə 28,6 faiz artım deməkdir. Aİ ölkələrindən isə 6 ay ərzində idxal 87%
artaraq 1 milyard 38 milyon dollar təşkil edib.
Yuxarıda sadalananlardan da məlum olur ki, Ermənistan iqtisadiyyatının şah
damarı Rusiyanın əlindədir. Bu səbəbdən də Kremlə qarşı soyuq münasibət və
bəyanatlar erməni iqtisadiyyatını məhvə doğru sürükləyə bilər. Moskvanın İrəvan
iqtisadiyyatında kifayət qədər ciddi rıçaqları var və hər an bu rıçaqlardan
istifadə edərək istədiyinə nail ola bilər. Məsələn, erməni parlamentində Roma
Statutunun ratifikasiyasından sonra Kreml bu ölkədən idxal və tranziti
müvəqqəti olaraq qadağan etdi. Bu isə onun iqtisadiyyatı üçün milyonlarla
dollar ziyan demək idi. Yaxın gələcəkdə də Rusiyanın iqtisadi rıçaqlarından
istifadə edərək Ermənistan hökumətini cəzalandıracağını proqnozlaşdırmaq olar.
“Report” İnformasiya Agentliyi
