Sənətin kandarında: “Sonda bütün qəhrəmanlar tualetə gedirlər” – İlqar Fəhmi
ilə MÜSAHİBƏ + FOTO
Bizim WhatsApp kanalımıza buradan abunə ola bilərsiniz
“Mən son vaxtlar yaradıcı insanların ruhunu siqaret çəkənlərin qara, ləkəli,
kölgəli, qatran içində, büzüşmüş ağciyərinə bənzədirəm”.
Bunu Cixisyolu.com-a müsahibəsində şair, yazıçı, dramaturq İlqar Fəhmi deyib. Yazıçı
ilə müsahibəni təqdim edirik:
– İlqar bəy, yaradıcılığınız ulduza bənzəyir. Həm parlaqdır, həm də çoxguşəli.
Ədəbiyyatın bir neçə qolunda uğurla imzanız görünür. İstər nəzm olsun, istəsə
də nəsr. Amma son dövrlərdə pyeslərinizin səhnələrdə canlanması sanki
yaradıcılığınızda başqa bir mərhələdir. Bu, haradan başladı?
– Hər bir yaradıcının müəyyən istiqamətləri yazdığı ilk əsərlərdən bilinir.
Kiminsə əsərində fəlsəfi meyillər üstün olur, kimdəsə ədəbi həllər, kimdəsə
təsvirlər və s. Mənim həm poeziya, həm də prozamda isə teatrallıq və vizuallıq
həmişə üstün olub. Teatr mövzusuna həsr olunan “Akvarium”, “Akvanaziya”, bir
aktrisanın taleyindən bəhs edən “Aktrisa” romanlarım, “Karmen” povestim elə
birbaşa teatra yaxın mövzulardır. Əvvəl buna çox da diqqət etməmişəm. Amma bir
müddətdən sonra analiz edəndə gördüm ki, əsərlərim teatraldır və bu teatrallıq
dekorativliyin üzərinə köklənib. Yəni mən yazanda özüm də hiss etmədən heç vaxt
məişətin aşağı qatlarına düşməmişəm. Teatrallıq effektini də məhz bu yaradıb.
Çünki teatrda verilən ölümü də, qan-qadanı da tamaşaçı şərti qəbul edir. Qeyd
etmək istəyirəm ki, kinodan fərqli olaraq, teatrda naturalizmə getmək olmaz.
Hər halda, bu teatrdır.
– Ümumi anlamda incəsənət nəyi göstərməlidir?
– Ədəbiyyatda və elə ümumiyyətlə incəsənətdə, əsasən, iki istiqamət var: biri
sənətin özünün gözəlliyinə istiqamətlənib, digərində sənətin gözəlliyi bir
vasitə olub reallığı göstərmək üçün. Yəni birində sənət vasitədir, birində isə
– məqsəd. Son zamanlar məişətin ən çirkab, ən iyrənc qatlarına düşmək, onu
göstərmək dəb halını alıb. Əslində isə sənətin bu iki qütbü arasında həmişə
hərəkət olub. Gah estetizmdən gedib naturalizmə, gah naturalizmdən gedib
estetizmə.
Mən həmişə 1990-cı illərlə indiki ədəbiyyatı müqayisə edirəm. Əslində, rifah
baxımından indiki dövr “doxsanlar”dan qat-qat yaxşıdır. Problemlər var, təbii
ki, amma o dövrdəkilərlə müqayisəyə belə gəlmir. Çox ağır, ağrılı, pis dönəm
yaşanırdı. Amma buna baxmayaraq, həmin dövrün ədəbiyyatında, kinosunda məişətin
xırdalığına getmək, iyrənc, çirkab qatlarına düşmək yox idi. Əksinə, sanki
incəsənət vasitəsilə həmin o qaranlıqdan, ağrı-acıdan qurtulmağa çalışırdılar.
Bu gün qəribə də olsa, onun əksi baş verir və əsasən, müstəqil kinoda buna rast
gəlirik. Həyatın elə iyrənc qatlarına düşürlər ki, adam həyatda özü buna
əhəmiyyət vermir, görmək istəmir, bundan qaçmağa çalışır. Çünki onsuz da, ona
kömək edə bilmədiyi halda bu neqativi, ağırlığı özünə yükləməli olur.
Cəmiyyətdə özünü tapa bilməyən, ən aşağı təbəqədə olan, problemli insanları ön
plana çıxarır, onu qəhrəmana çevirir. Bu adamların obrazlarını sənətə gətirmək
nəyə xidmət edir, hansı mesajı ötürür? Bunun alt qatında nə dayanır? Axı həmin
personajları, onsuz da, müxtəlif teleşoularda, qara-qışqırıq, iyrənc,
açıq-aşkar söhbətlərlə hər gün görürük. Kino çəkirsənsə, ədəbiyyat yazırsansa,
tamaşa qoyursansa, bu işin adının “incəsənət” olduğunu unutmamalısan. Həmin o
iyrənclikləri, çılpaqlığı incəsənətə niyə gətirəsən ki? Bunların hamısı,
sadəcə, səs-küy yaratmaq üçündür. Desinlər ki, filankəsin çəkdiyi filmdə
filankəs tualetə gedirdi. Bu, qəhrəmanlıq deyil! Qəhrəmanlıq sənətə gətirdiyi
mövzuya görə basqılara məruz qalmaq, təhlükə altına düşmək, problem yaşamaq,
amma buna baxmayaraq, yenə də o mövzudan çəkinməməkdir. Onların etdiyi isə nə
qəhrəmanlıq kimi qəhrəmanlıqdır, nə də sənət kimi sənət. Hər hansı bir fəlsəfi
mesajı da yoxdur. Bəs onda nəyə xidmət edir? Əgər bu dediklərim sənətdə hansısa
estetik ideya naminə və ya fəlsəfi mesaj ötürmək naminə olsaydı, qəbul edərdim.
“Azdrama”da Fridrix Dürrenmattın “Yaşlı xanımın gəlişi” əsərinə Rövşən
Almuradlı quruluş vermişdi. Tamaşanın sonunda tualetlə bağlı məqam vardı. Amma
orada bu, bir məna kəsb edirdi. İnsanlar tamaşanın süjeti boyu ali insan
dərəcəsindən ən aşağı, çirkab və rəzalət bataqlığına düşürdülər və tualetlə
bağlı səhnə məhz onu əks etdirirdi. Sonda bütün bu qəhrəmanlar tualetə
gedirlər. Məsələn, həmin hissəni çıxartsan, tamaşanın əsas məğzi, mənası
itəcəkdi. Amma indiki əsərlərdə o tipli istənilən hissəni çıxartsan, görürsən
ki, heç nə itmir. Əgər nəyisə çıxaranda əsər bundan bir şey itirmirsə, deməli,
onu yazmağın, çəkməyin heç bir mənası yoxdur.
– Sizcə, bu gün ədəbiyyatda, kinoda, teatrda nə çatmır?
– Əsasən, ideya çatmır. Əksər hallarda yazıçı niyə yazdığını, rejissor niyə
çəkdiyini, niyə tamaşaya qoyduğunu bilmir. Yenə də deyirəm, cəmiyyətə ötürəcəyi
mesajı yoxdur. Görürsən ki, maraqlı tapıntılar, məqamlar, detallar var. Amma
ümumilikdə ideya yoxdur. Mən kommersiya film və tamaşalarını nəzərdə tutmuram.
Onlar heç sənətə iddialı da deyil. Sadəcə, reytinqə, qazanca hesablanmış
şeylərdir. Amma sənətə iddialı olan əsərlərdə belə şeylər çoxdur. Deyəsən ki,
ümumiyyətlə ideyasızlıqdır, o da deyil. Axı ideyasızlığın özü də bir ideyadır.
Postmodernizmin mahiyyətində var bu. Mən ideyasız material verirəm, çünki
dünyadakı bütün ideyalar boş və mənasızdır. Yəni artıq sən antiideya qoyursan
ortaya. Amma bunlarda heç antiideya da yoxdur.
– Teatrımız inkişaf edirmi?
– Bizim teatr müstəqil kinodan, ədəbiyyatdan, televiziyadan fərqli olaraq,
zəmanənin çirkab axarına düşməyən yeganə sahədir. Bu, teatrımızın ən böyük
üstünlüyüdür. O, elitar tamaşa zövqünü qoruyub-saxlaya bilib. Bu gün orada
ədəbiyyatımızda olan açıq-saçıq çirkabı, kino, “art house” adı ilə sırınan
rəzaləti, televiziyalarda neqativi görmürük. Teatrımız sanki bir qədər özünə
qapanıb, donub. Amma bu, inkişafdan qalmaq demək deyil. Mən bu qapanmanın
özündə bir mübarizə – axına düşməmək mübarizəsi görürəm. Bu gün teatr mənə,
bilirsiniz, nəyi xatırladır? Adamın ayağının altından çirkab su axını keçəndə
ətəyini qaldırır ki, bulanmasın. Bax, teatr, sanki çirklənməmək üçün ətəyini
əlində saxlayıb, gözləyir. Bu dəqiqə Avropada teatr da korlanıb. Heç küçədə o
qədər söyüş söymürlər, nalayiq ifadələr işlətmirlər ki, teatrda hər kəlməbaşı
bir ədəbsiz söz eşidirsən. Çox sevinirəm ki, bizdə kino, ədəbiyyat buna getsə
də, teatr getmədi. Mən bu çirkabın içində teatrın özünü qoruyub-saxlayacağına,
daha da inkişaf edəcəyinə ümid edirəm.
– İncəsənət tarixi boyu bir-birinin ardınca müxtəlif cərəyanlar yaranıb.
Onlara nəzər salsaq, modernizmdən sonra gələn postmodernizm sanki bu inkişafda
son mərhələ oldu. Hazırda hər hansı bir cərəyanın yarandığını görmürəm. Necə
düşünürsünüz, yeni cərəyan yaranacaqmı, yaranacaqsa, özündə nəyi ehtiva edəcək?
– Postmodernizm – ideyaların dağıdılması deməkdir. Məncə, hələ də
postmodernizm davam edir. Sadəcə, indi postmodernizm heç özü də bilmir ki, nəyə
xidmət edir və o da özlüyündə başlayıb parçalanmağa. Ədəbiyyatda yeni cərəyan
isə yoxdur, ümumiyyətlə olmayacaq da. Çünki insan təfəkkürünün qavraya və
yarada biləcəyi hər şeyi modernizmə qədər yaradıblar. Postmodernizm isə yeni
heç nə yaratmır. Qeyd etdiyim kimi, o, köhnəni dağıtmağa yönəlib. Köhnə
dağılanda isə xaos yaranır. Dünya tarixində sıra ilə yaranan ədəbi cərəyanlar
vardı: intibah, maarifçilik, romantizm, realizm, modernizm… İndiki mərhələ
xaotik mərhələdir. Kim nə istəyir, yazır, çəkir və s.
Əvvəllər cari dövrün cərəyanına uyğun əsərlər yazılırdı və ondan əvvəlki
mərhələyə müraciət etmirdilər ki, bu artıq keçmişdir. Amma indi postmodernizmlə
yanaşı, ona qədər olan bütün formalara uyğun əsərlər yaranır. İdeya axını
yoxdur, kim nə əhvaldadırsa, onu da yazır. Bu, uğurun da təsadüfi olmasına
gətirib çıxarır.
Bəzən lap çoxdan işlənmiş, hamının bildiyi, köhnədən qalmış janrda yazılmış
əsər çox böyük uğur qazanır. Qəzəldən misal çəkim. Azərbaycan ədəbiyyatında
Məhəmməd Füzuli, Seyid Əzim Şirvani dövrü, sonra indiki dilimizə daha uyğun
olan Əliağa Vahid, daha sonra da Ələmdar Mahir dövrü olub. İndiki zamanda mən,
Arif Buzovnalı və digərləri yeni eksperimentlər etdik, qəzəl janrı bugünkü
dilimizə uyğun olaraq müasirləşdi. Yəni bu, mərhələli şəkildə baş verdi. Amma
baxın, 2000-ci illərin əvvəllərində sırf Füzuli üslubunda kimsə qəzəl yazsaydı,
buna kinayə ilə yanaşardılar. Çünki auditoriya deyəcəkdi ki, bunu artıq Füzuli
yazıb, bunu hamı bilir. Bu üslubda uğur qazanmaq mümkün olmayacaqdı, təkrar
sayılacaqdı. Amma 20 il keçib, indi kimsə Füzuli üslubunda qəzəl yazır, hamı
deyir, əladır. Çünki artıq Füzulini də bilmirlər. Çünki o zamanlar orta
statistik ziyalı insan Füzulini də oxuyurdu, digərlərini də. Amma indiki nəsil
bundan bir qədər bixəbərdir. 1990-cı illərdə kimsə romantizm üslubunda, Bayron
üslubunda nəsə yazsaydı, oxucu deyəcəkdi ki, bunu artıq yazıblar. Və yaxud da
Məhəmməd Hadi, Hüseyn Cavid üslubunda kimsə nəsə yazsaydı, həmin şey olacaqdı.
Amma indiki auditoriyanın ədəbiyyatdan xəbəri yoxdur deyə, klassiklərdən
kiminsə əsərini götürüb, adaptasiya edib ortaya çıxarırlar, hamı da oxuyur,
alqışlayır. Niyə? Çünki bilmirlər. Füzulini oxumayan, bilməyən bu gün iki kəlmə
irfani söz eşidirsə, onu əla, möhtəşəm görür. Bax, ədəbiyyatda xaos budur.
– Oxucudan söz düşmüşkən, bu günün oxucusunu necə qazanmaq olar?
– Bu günün oxucusu dünənini unutmuş insandır. Amma əvvəlki oxucular dünənini,
tarixini yadında saxlayan insanlar idilər. Bugünkü oxucunun diqqətini cəlb
etmək istəyirsənsə, gərək bu günlə bağlı, bu günün problemi ilə bağlı bir şey
yazasan, çünki onun dünəni artıq unudulub. Və ümumən yaddaşsız bir dövrə
gəlmişik. Hisslərin, duyğuların, xatirələrin yaddan çıxdığı dövrə.
– Dövrümüzdə audiokitablar dəbdədir, ona münasibətiniz necədir? Oxumaq
yaxşıdır, yoxsa dinləmək?
– Günümüz çox sürətlə keçir. Demək olar ki, heç nəyə vaxtımız qalmır. Xüsusilə
də, mütaliəyə çox vaxt ayırmaq olmur. Bu baxımdan, audiokitablar mütaliə üçün
əvəzsiz vasitədir. Amma hər kitabı bu formatda dinləmək olmur. Mənim üçün bu
tip dinləmələr birplanlı əsərlər üçün əlverişlidir. Yəni ilk dinləmədən
anlamağa, qavramağa rahat olan mətnləri dinləyirəm. Çoxplanlı mətni, bədii söz
oyunları, müxtəlif göndərmələri olan mətnləri dinləmək çətindir. Çünki kitabda
istədiyin cümləni yenidən oxuya bilir, hər hansı səhifəyə geri qayıda bilirsən.
Amma audiokitabda bu bir qədər çətindir. Məsələn, Vladimir Nabokovun əsərlərini
bu formatda dinləyə bilmədim, üstündə dayanıb, düşünmək istədiyim məqamlar
vardı. Mənim üçün çoxplanlı mətnləri dinləməkdənsə, oxumaq daha
məqsədəuyğundur. Amma hər hansı əhvalat, hadisə üzərində qurulan əsəri dinləmək
rahatdır. O ki qaldı poeziyaya, düşünürəm ki, audiokitab formatında şeir
dinləmək daha gözəldir. Sanki şeirlərin təsiri daha güclü olur. Üstəlik, musiqi
həlli də gözəl olanda şeir dinləmək lap böyük zövq verir.
– Ruh nədir, haradadır?
– Ruh haqqında çox yazılıb, çox deyilib. Amma mənə elə gəlir ki, ruh yaradıcı
insanın əməlindədir. Biz ruhumuzu yaradıcılıq prosesində daha çox hiss edirik.
Yaradıcılıq prosesi və ümumiyyətlə həyat insandakı ruhun keyfiyyətlərini
göstərir. Hər kəs duyur, hər kəs hiss edir. Amma bu, yaradıcılıqda özünü necə
büruzə verir?! Mən son vaxtlar yaradıcı insanların ruhunu siqaret çəkənlərin
qatran içində büzüşüb qaralmış ağciyərinə bənzədirəm. Sanki indiki insanların
ruhu ruha oxşamır. Bunun səbəbləri çoxdur, onlardan danışmayaq. Amma bəşəriyyət
bu yoldan necəsə çıxmalıdır. Çünki ruhsuzluq, ruhun öldürülməsi, süni intellekt
yolu ilə gediriksə, deməli, robotlaşmaya gedirik. Bundan xilas olmaq lazımdır.
– İndi insanlar sanki bir-birindən çox, heyvanlara sevgi göstərirlər. Sizcə,
buna səbəb nədir?
– Bu, insanlardakı ruhsuzluqdandır. İnsanlar bir-birlərində ruh hiss etmir,
yaxşı keyfiyyətlər hiss etmir, müsbət enerji almır və ona görə də texniki
inkişafdan kənarda qalan heyvanlara sevgi göstərirlər. Sanki onlarda o ruhu
axtarırlar. Hamı, elə bil, bir-birinə düşməndir, yaddır. Amma bütün bunların
fonunda heyvanlar mərhəmətli, sevgi dolu görünürlər. Buna görə də almaq
istədikləri müsbət emosiyanı insandan yox, heyvandan almağa çalışırlar.
– Ədəbiyyatdan, yazı-pozudan yorulanda hara qaçırsınız, beyninizi necə
dincəldirsiniz?
– Mənim işim də, həyatım da, istirahətim də ədəbiyyatla bağlıdır. Sadəcə,
ədəbiyyatın müəyyən növləri var ki, mən orada dincəlirəm. Məsələn, klassik
ədəbiyyat və muğamla dincəlirəm. Klassik ədəbiyyat həm enerji mənbəyimdir, həm
dincliyimdir. Hara getsəm, yenə də ona dönürəm, bu dövrədən kənara çıxa
bilmirəm. Məşğuliyyətim də odur, istirahətim də.
– Bəs yaradıcılıqda heç vaxt etmədiyiniz, amma etmək istədiyiniz nə isə var?
– Kaş mən bəstəkar ola biləydim. Onda, bəlkə də, dünyanın ən xoşbəxt adamı
olardım. Fikrət Əmirovun, Qara Qarayevin, Arif Məlikovun simfonik əsərlərindən
birini mən yazmış olsaydım, bilərdim ki, həyatda boşuna yaşamamışam. Təəssüf
ki, musiqi duyumum olmadığına görə heç bir musiqi alətində də ifa edə
bilməmişəm. Bilirsiniz, musiqi sözdən də yuxarıdır. O, dilsizdir, sərhədsizdir,
tərcüməyə də ehtiyacı yoxdur.
Daha çox foto burada: PhotoStock.Az
Xanım Aydın
